Το ΜΕΚΔΕ στα βουνά

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου συμπληρώνει φέτος την ένατη χρονιά λειτουργίας του. Το μεταπτυχιακό αυτό ξεκίνησε την πορεία του μέσα στην κρίση και συνεχίζει, απέναντι σε εμπόδια και δυσκολίες, αντλώντας έμπνευση από το πείσμα των ορεινών κοινωνιών, τις οποίες συστηματικά προσεγγίζει. Κάθε χρόνο «υιοθετούμε» μια περιοχή, τη μελετούμε συστηματικά και οι σπουδαστές μας ασκούνται, όχι επί χάρτου, αλλά πάνω σε πραγματικά προβλήματα. Την ακαδημαϊκή χρονιά 2016-2017 το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα εστίασε την εκπαιδευτική και ερευνητική του δραστηριότητα σε μια εκτεταμένη και ενδιαφέρουσα γεωγραφική ενότητα της Ηπείρου, το Δήμο Ζίτσας.

Η Ζίτσα, ως Δήμος της Ηπείρου, συγκεντρώνει τα τυπικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν, ευρύτερα, την Ήπειρο. Κατ’ αρχάς έχει πλούσια ιστορία και μια μακρά παράδοση που σχετίζεται με μεγάλους ευεργέτες, οι οποίοι με τη συνεισφορά τους βοήθησαν σημαντικά τόσο την τοπική κοινωνία όσο και την Ελλάδα, ευρύτερα. Η Ζίτσα έχει, επίσης, το δικό της μουσικό ιδίωμα με σημαντική συνεισφορά στο μοναδικό μωσαϊκό της ηπειρώτικης μουσικής. Μερικά από τα πιο χαρακτηριστικά ηπειρώτικα τραγούδια (όπως η Μαριόλα και οι Κλέφτες) καθώς και μουσικοί που έχουν χαράξει μεγάλη πορεία στην παραδοσιακή μουσική προέρχονται από τη Ζίτσα.

Ο σημερινός Δήμος Ζίτσας, όπως προέκυψε μετά τη διοικητική μεταρρύθμιση του «Καλλικράτη», περιλαμβάνει μια μεγάλη γεωγραφικά περιοχή (πάνω από 560 km2), με έντονες διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις. Μέσα στο Δήμο υπάρχουν απομονωμένα χωριά με λιγοστούς κατοίκους αλλά και περιοχές που, ουσιαστικά, λειτουργούν ως προάστεια των Ιωαννίνων, τα οποία είναι φανερό ότι ασκούν μια έντονη δύναμη ενσωμάτωσης πάνω τους.

Πώς θα πορευτεί, λοιπόν, αυτή η περιοχή στο μέλλον; Η επιστημονική ομάδα του μεταπτυχιακού μας προγράμματος και του ΜΕ.Κ.Δ.Ε έθεσε στο κέντρο του προβληματισμού της αυτό το ερώτημα, αναζητώντας αναπτυξιακές δυνατότητες, αποκαλύπτοντας ευκαιρίες και προτείνοντας λύσεις σε προβλήματα, με μια φρέσκια ματιά και αξιοποιώντας την αιχμή της τεχνολογίας.

Ας ξεκινήσουμε με με ένα αρχικό ερώτημα: Ποια είναι η ταυτότητα του Δήμου Ζίτσας;

Καθώς περιοχές της Ηπείρου, όπως το Πωγώνι, είναι ταυτισμένες βαθύτερα στη συλλογική μνήμη με την ηπειρώτικη μουσική, ενώ άλλες περιοχές όπως το Μέτσοβο, έχουν πανελλαδική ακτινοβολία όσον αφορά στους ευεργέτες, δεν αρκούν μόνο αυτά τα στοιχεία, υπαρκτά και πλούσια στην περιοχή, για τη σύνθεση της ταυτότητας της περιοχής. Ούτε από μόνα τους τα αμπέλια και τα κρασιά της Ζίτσας αρκούν για να χτιστεί η ταυτότητα του Δήμου. Η ταυτότητα μιας περιοχής πρέπει να περιλαμβάνει τόσο τα βασικά της χαρακτηριστικά όσο και τα ιδιαίτερά της γνωρίσματα. Πρέπει, ακόμη, να υπάρχει μια ισορροπία ανάμεσα στα δύο. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι η ταυτότητα δεν είναι κάτι που αποφασίζεται ερήμην της τοπικής κοινωνίας. Αποτελεί βασική προϋπόθεση να προκύπτει από την τοπική κοινωνία, αυτή να την αγκαλιάσει και να την αναδείξει. Όμως, στο σύγχρονο κόσμο, πολύ συχνά, η διαμόρφωση της ταυτότητας δεν παράγεται αποκλειστικά από τους ντόπιους. Είναι χρήσιμη η ματιά ενός εξωτερικού παρατηρητή που μπορεί να φωτίσει πλευρές οι οποίες ίσως περνούν απαρατήρητες ή ξεθωριάζουν από την τριβή της καθημερινότητας.

Ας δούμε, λοιπόν, μερικά στοιχεία της περιοχής της Ζίτσας που έχουν σημασία.

Πρώτον, η Ζίτσα είναι ένα «πνευματοχώρι». Δεν ήταν μόνο κατά το παρελθόν. Είναι και θα συνεχίσει να είναι. Στο Πνευματικό Κέντρο που χρονολογείται από το 1858 υπάρχει η επιγραφή «Δράξασθε παιδείας μήποτε οργισθεί Κύριος», ο ψαλμός του Δαυίδ από την Παλαιά Διαθήκη από τον οποίο ο Αδαμάντιος Κοραής, ο πιο σημαντικός εκπροσώπος του ελληνικού διαφωτισμού, δανείστηκε την πιο γνωστή προτροπή του, «Δράξασθε Παιδείας». Πάνω από ενάμισι αιώνα μετά, φαίνεται ότι η προτροπή αυτή είναι ζώσα και δρώσα δύναμη στην τοπική κοινωνία. Οπωσδήποτε, δεν είναι κάτι που βλέπεις εύκολα σε έναν οικισμό 700 κατοίκων, τη Ζίτσα, να υπάρχει πινακοθήκη χαρακτικής αλλά και βιβλιοπωλείο. Άραγε απλά «έτυχε» στην Κληματιά, μια εμπνευσμένη νηπιαγωγός, η Μαρία Τοπολιάτη, να πρωτοστατεί σε ένα εκπαιδευτικό πείραμα που έχει προκαλέσει παγκόσμιο ενδιαφέρον; Στο Σουλόπουλο γίνονται εκδηλώσεις βράβευσης λογοτεχνών και το Λύκειο Ελεούσας βρίσκεται πολύ ψηλά  στον πίνακα των επιτυχιών στις Πανελλήνιες. Αυτά, όλα μαζί δεν είναι τυχαία. Η σχέση της Ζίτσας «με τα γράμματα» είναι διαχρονική, παρούσα, και αποτελέι ένα ιδιαίτερο στοιχείο της ταυτότητάς της.

Δεύτερον, η περιοχή της Ζίτσας έχει μια ισχυρή παραγωγική βάση, η οποία αποτελεί ένα σημαντικό πλεονέκτημα σε σχέση με άλλους Δήμους της Ηπείρου. Βεβαίως, η βάση αυτή κλονίσθηκε συθέμελα, όπως παντού στη χώρα, από το ισχυρό χτύπημα της κρίσης, αλλά όχι μόνο άντεξε αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις ενισχύθηκε. Περίπου 800 εργαζόμενοι στις μεγάλες πτηνοτροφικές μονάδες της περιοχής και μια ισχυρή αμπελουργική/ οινοποιητική δραστηριότητα δίνουν το δικαίωμα στην περιοχή να κοιτάζει το μέλλον με αυτοπεποίθηση. Υπάρχει, όμως, και κάτι άλλο, βαθύτερο. Ένα ακόμη πιο ισχυρό πλεονέκτημα. Η περιοχή, έχει μια κουλτούρα παραγωγής, η οποία αποτελεί ένα δυνατό σημείο για τη μελλοντική της πορεία. Πολλοί από τους κατοίκους, ακόμη κι αν έχουν κάποια άλλη βασική απασχόληση, διατηρούν μια δεύτερη δουλειά στον τομέα της πρωτογενούς παραγωγής. Θα τολμούσα να πω ότι η προδιάθεση για να περάσει κανείς «από την ιδέα στη δράση», τόσο ηττημένη στην Ελλάδα της κρίσης, στην περιοχή είναι ισχυρή.

Τρίτον, ο Δήμος Ζίτσας είναι ένας ζωντανός Δήμος. Από την εμπειρία μου σε αυτό το μακρύ ταξίδι στις ορεινές περιοχές της Ηπείρου, που κρατάει τώρα δέκα χρόνια, έχω αντιληφθεί ότι η ύπαρξη ενός καφενείου είναι απόδειξη ότι μια ξεχασμένη περιοχή έχει ακόμη «σφυγμό». Η ύπαρξη ενός σχολείου είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να μιλά κανείς για μέλλον. Όμως, η ύπαρξη ενός αθλητικού σωματείου είναι απόδειξη σφρίγους, ευρωστίας, μιας κοινωνίας. Θύελλα Ελεούσας, Πασσαρών Ροδοτοπίου, Αλμυρός Βουνοπλαγιάς, Α.Ε. Κληματιάς, Α.Ε. Καμποχωρίων, Αετός Πρωτόπαππα, Α.Ο. Ζίτσας, Α.Ε. Καρυών, Α.Ο. Δαβάκης, Φλόγα Πετσαλίου, Δόξα Αναργύρων, Αετός Αγίου Ιωάννη, Α.Ε, Ρίζας κ.α ακούγονται στα αυτιά μου ως χαρμόσυνος ύμνος, ως εμβατήριο ελπίδας.

Τέταρτον,  ο Δήμος Ζίτσας διαθέτει μεγάλες εκτάσεις παρθένας φύσης. Μεγάλα δάση και ποτάμια συνθέτουν ένα σκηνικό μοναδικής φυσικής ομορφιάς. Κι αυτά τα ιδιαίτερης αισθητικής τοπία, που πραγματικά φαίνονται ανέγχιχτα από το σύγχρονο τρόπο ζωής,  βρίσκονται πολύ κοντά στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της Ηπείρου. Σε λιγότερο από μία ώρα ταξιδιού, μπορεί κάποιος από τα Ιωάννινα να απολαύσει μια πραγματική απόδραση από την αστική καθημερινότητα και τη μιζέρια που πολλές φορές αυτή κουβαλάει.

Πέμπτον, οι μεγάλες αντιθέσεις του Δήμου δεν πρέπει να κατανοούνται μόνο ως πρόβλημα. Είναι, ταυτόχρονα, και η μεγάλη του δύναμη. Στη συμπληρωματικότητα των διαφόρων περιοχών πρέπει να αναζητηθεί η ισορροπία στο Δήμο και όχι στην ομογενοποίηση του Δήμου. Έτσι, τα διαφορετικά πρόσωπα του Δήμου δεν θα εξαντληθούν από μια υποβόσκουσα αντιπαράθεση, αλλά θα μπορέσουν να συνεισφέρουν με τον δικό τους τρόπο σε μια αξιοβίωτη ζωή για τον κάτοικο του Δήμου. Αυτός, εξάλλου, πρέπει να είναι και ο κεντρικός στόχος της  Δήμοτικής Αρχής.

Για αυτήν, λοιπόν, την ξεχωριστή περιοχή της Ηπείρου οι σπουδαστές, οι συνεργάτες και οι διδάσκοντες του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» του Ε.Μ.Π. ένωσαν τις προσπάθειές τους, ώστε να υπάρξει μια τεκμηριωμένη συμβολή στη μελλοντική της πορεία, στην ολοκληρωμένη της ανάπτυξη.

Μία εργασία αφιερώθηκε στην αποτύπωση των απόψεων των μαθητών της περιοχής για τον τόπο τους, για τα όνειρα και τις αγωνίες τους, ώστε να προσεγγίσουμε και να καταλάβουμε καλύτερα την έμψυχη βάση του μέλλοντος του Δήμου. Τέσσσερις εργασίες εστιάζουν σε ζητήματα που σχετίζονται με την παραγωγική βάση της περιοχής. Συγκεκριμένα ερευνώνται: Οι δυνατότητες αξιοποίησης των κουκουτσιών των αμπελιών, οι προοπτικές των αγροτικών καλλιεργειών, το ζήτημα της άρδευσης των αμπελιών και οι συγκρούσεις χρήσεων γης. Η Ζίτσα αν και έχει πλούσιο υδατικό δυναμικό αντιμετωπίζει προβλήματα ρύπανσης στο μεγαλύτερο ποτάμι της, τον Καλαμά. Γι’ αυτό και μία εργασία εξειδικευμένα μελετά το θέμα αυτό. Επίσης, πρόβλημα ρύπανσης προκύπτει από την κτηνοτροφική δραστηριότητα και ειδικότερα από τα πτηνοτροφεία. Μέσω της διερεύνησης των προοπτικών δημιουργίας μιας μονάδας βιοαερίου επιχειρείται να μελετηθεί πώς το πρόβλημα αυτό θα μετατραπεί σε ευκαιρία ανάπτυξης. Δύο εργασίες αφιερώνονται σε ζητήματα ανάπλασης περιοχών και χώρων που θα μπορούσαν να προσελκύσουν, έτσι, δραστηριότητες και επισκέπτες. Μπαίνουν οι βάσεις ενός στρατηγικού σχεδίου ανάπλασης των λατομείων της Κληματιάς και γίνεται μία πρόταση ανάπλασης του στρατοπέδου της Βροσίνας. Ακόμη, διατυπώνεται ένα πλαίσιο προτάσεων για την αισθητική αναβάθμιση του ιστορικού εμπορικού κέντρου της Ζίτσας. Πόλο έλξης επισκεπτών αλλά και κέντρο πνευματικής κίνησης για την περιοχή μπορεί να αποτελέσει η πινακοθήκη χαρακτικής, γι’ αυτό και μία εργασία αφιερώνεται στη διερεύνηση των προοπτικών ανάπτυξής της. Μία εργασία εστιάζει στις δυνατότητες προσέλκυσης επισκεπτών στο Δήμο Ζίτσας μέσω της αναβίωσης του Δερβενίου ως ποδηλατόδρομου/ μονοπατιού αναψυχής. Διερευνάται αναλυτικά το ζήτημα της απομόνωσης στο Δήμο Ζίτσας και δημιουργείται ο χάρτης απομόνωσης της περιοχής, ώστε να υπάρξει σαφής εικόνα για το πρόβλημα αυτό σε ένα Δήμο με σημαντικές αντιθέσεις. Από την άλλη πλευρά, εξετάζεται αναλυτικά η περίπτωση της Ελεούσας και η δυνατότητα ανάπτυξής της, έναντι του κινδύνου ενσωμάτωσης και απορρόφησής της από την πόλη των Ιωαννίνων. Για τον εκσυγχρονισμό του Δήμου Ζίτσας μέσω της αξιοποίησης των ψηφιακών τεχνολογιών, μία εργασία εστιάζει στην ανάπτυξη εφαρμογής για κινητά τηλέφωνα, μέσω της οποίας ο Δήμος θα μπορεί να ενημερώνεται από τους πολίτες για προβλήματα που εντοπίζουν. Τέλος, δίνουμε ζωή σε ένα από τα πιο όμορφα παραμύθια της Ζίσας, το παραμύθι της Μονοβύζας.

Στόχος μας είναι μέσα από τις εργασίες αυτές να βάλουμε ένα λιθαράκι στην προσπάθεια της τοπικής κοινωνίας να πορευτεί στο μέλλον, σε μια εποχή δύσκολη και απαιτητική. Η σημερινή ημερίδα είναι το βήμα για την ενημέρωση των κατοίκων και των φορέων της Ζίτσας. Αλλά, όπως πάντα, ο πρώτος και τελευταίος λόγος ανήκει στους κατοίκους της περιοχής. Θα είμαστε ευτυχείς, αν έχουμε συμβάλει στο να δουν τον τόπο τους με μια φρέσκια ματιά και αν έχουμε μπολιάσει με νέες ιδέες τον αγώνα τους να κάνουν τον τόπο τους καλύτερο.

Με σκληρή δουλειά και επιμονή απέναντι στις δυσκολίες το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών», Β’ κατεύθυνση του Δ.Π.Μ.Σ. του Ε.Μ.Π.  «Περιβάλλον και Ανάπτυξη», κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 2015-2016, προσέγγισε με συστηματικό τρόπο τα προβλήματα μιας ορεινής περιοχής. «Υιοθετήσαμε» για έβδομη συνεχή χρονιά έναν ορεινό Δήμο της Ηπείρου, το Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη, με στόχο να ενισχύσουμε τις αναπτυξιακές του προοπτικές, αρχικά κατανοώντας σε βάθος τη φυσιογνωμία του και, στη συνέχεια, αναπτύσσοντας καινοτόμες λύσεις. Στη σημερινή εκδήλωση, σκιαγραφούνται ρεαλιστικοί αναπτυξιακοί δρόμοι για έναν απομονωμένο Δήμο, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στους φτωχότερους της Ευρώπης.

Ο Δήμος Γεωργίου Καραϊσκάκη είναι μια γεωγραφική ενότητα της Ηπείρου όχι ιδιαίτερα γνωστή. Οι γειτονικές ορεινές περιοχές, τα Τζουμέρκα, τα Άγραφα, είναι, ίσως, περισσότερο γνωστά στο ευρύ κοινό. Όμως, η περιοχή του Δήμου Γεωργίου Καραϊσκάκη είναι μια περιοχή με τη δική της ιδιαίτερη φυσιογνωμία, σε ένα από τα πιο σημαντικά «σταυροδρόμια» της ορεινής Ελλάδας. Ταυτόχρονα, είναι ο Δήμος των μεγάλων αντιθέσεων. Ο Δήμος ξεκινάει ουσιαστικά από τον κάμπο της Άρτας και οι πιο πολλοί οικισμοί στη Δημοτική Ενότητα (Δ.Ε.) Γεωργίου Καραϊσκάκη αποτελούν, κατά κάποιον τρόπο, «προάστια» της πόλης της Άρτας, έχοντας ως σημαντικό πλεονέκτημα την ύπαρξη μεγάλων εκτάσεων με ελαιοκαλλιέργειες. Η Δ.Ε. Γεωργίου Καραϊσκάκη καταλήγει στην ορεινή Σκουληκαριά, ιστορική έδρα του Δήμου και γενέτειρα του Γεωργίου Καραϊσκάκη. Η Σκουληκαριά, αν και βρίσκεται μέσα σε ένα ελατόδασος, έχει θέα προς τη θάλασσα και, ταυτόχρονα, αποτελεί την αφετηρία της ανάβασης στο μοναδικής ομορφιάς οροπέδιο του Γαβρόγου. Στη Δ.Ε. Ηρακλειάς, όπου βρίσκεται και η έδρα του Δήμου, απλώνεται μια περιοχή με πολλά νερά, πέτρινα γεφύρια και σημαντική δραστηριότητα στον πρωτογενή τομέα. Η Δ.Ε. Τετραφυλλίας είναι το «άγριο» κομμάτι του Δήμου. Οικισμοί «αετοφωλιές» στα βουνά, πλούσια δάση και η μοναδικής ομορφιάς κοιλάδα του Αχελώου συνθέτουν το τοπίο. Αυτή η περιοχή του Δήμου είναι και το πέρασμα προς τα Άγραφα (Καρδίτσας και Ευρυτανίας), προς τα όρη Βάλτου της Αιτωλοακαρνανίας αλλά και προς τα ορεινά Τρίκαλα. Με άλλα λόγια, η Δ.Ε. Τετραφυλλίας είναι στο κέντρο μιας από τις πλέον ανεξερεύνητες και παρθένες περιοχές της ορεινής Ελλάδας.

Τα παραπάνω συνιστούν ένα δυσεπίλυτο αναπτυξιακό «παζλ» προβλημάτων και δυνατοτήτων, θέτουν το μεγάλο στοίχημα που πρέπει να κερδηθεί: ένας Δήμος φτωχός αλλά με πλούσια φυσικά διαθέσιμα, να ανακαλύψει και να αναπτύξει τις δυνατότητες και τα πλεονεκτήματά του, για να κρατήσει τον πληθυσμό του, να κρατήσει τη νέα γενιά και να αντιμετωπίσει πιο αισιόδοξα το μέλλον. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» έρχονται να συμβάλουν στην κατεύθυνση αυτή με τις εργασίες που θα παρουσιαστούν στη σημερινή εκδήλωση.

Ας ξεκινήσουμε με κάτι που μοιάζει «σαν σκηνές από ταινία προσεχώς», μια μικρή πρόγευση από τις εργασίες που πρόκειται να ακολουθήσουν:

Η εκδήλωσή μας  ξεκινά με τη διερεύνηση των προσδοκιών της νέας γενιάς, της βασικής μαγιάς για τη μελλοντική πορεία της περιοχής. Εδώ κρύβεται ένα αισιόδοξο εύρημα. Τα παιδιά του Δήμου θέλουν να μείνουν στον τόπο τους, σε ποσοστά υψηλότερα από όλους τους άλλους ορεινούς Δήμους της Ηπείρου που έχουμε μελετήσει ως σήμερα. Στη συνέχεια, παρουσιάζεται μια εφαρμογή που θα ζήλευαν πολλοί κάτοικοι των αστικών κέντρων: μια εφαρμογή για «έξυπνα» κινητά τηλέφωνα (smartphones) και μια διαδικτυακή πλατφόρμα για την άμεση επαφή των κατοίκων με τη δημοτική αρχή. Δύο εργασίες αφιερώνονται στο ιδιαίτερα σημαντικό ζήτημα του νερού. Η πρώτη σχετίζεται με την αντιμετώπιση ποιοτικών προβλημάτων στο δίκτυο ύδρευσης, ώστε να καλύπτονται αποτελεσματικότερα οι ανάγκες των κατοίκων. Η δεύτερη έχει να κάνει με την επεξεργασία λυμάτων, με κατάλληλα προσαρμοσμένο στους μικρούς οικισμούς τρόπο, προκειμένου να προστατευθούν τα υδάτινα σώματα της περιοχής από τη ρύπανση. Επειδή είναι σημαντικό να εξασφαλίζονται πόροι για την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών από κάθε δυνατή πηγή, εξετάζονται οι δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας σε δημοτικά κτίρια με μεγάλη κατανάλωση ενέργειας. Επίσης, γίνεται μια αναλυτική αποτίμηση του δυναμικού ανανεώσιμων πηγών ενέργειας στο Δήμο, ώστε να προσδιοριστούν οι δυνατότητες αξιοποίησής του με σεβασμό στα χαρακτηριστικά της περιοχής και προς όφελος της τοπικής κοινωνίας. Πέντε εργασίες εστιάζουν στην ενίσχυση του παραγωγικού τομέα του Δήμου. Αναλυτικότερα, πραγματοποιείται σχεδιασμός και οικονομοτεχνική ανάλυση ενός τυροκομείου, μελετώνται οι δυνατότητες και τα οικονομικά μεγέθη μιας μονάδας παραγωγής πέλλετ, εξετάζεται η βιωσιμότητα μιας επιχείρησης για τυποποίηση και μεταποίηση κάστανου, γίνεται διερεύνηση των δυνατοτήτων περαιτέρω αξιοποίησης της ρεικόριζας και προτείνονται τρόποι για ενίσχυση του γεωργικού εισοδήματος με κατάλληλες παρεμβάσεις στην ελαιοκαλλιέργεια. Στον τομέα του εναλλακτικού τουρισμού, αφιερώνεται μία εργασία σχετικά με τις δυνατότητες δημιουργίας διαδρομών και αξιοποίησης υποδομών στην ευρύτερη περιοχή της κοιλάδας του Αχελώου καθώς και μία εργασία για την αξιοποίηση του υδάτινου στοιχείου του Δήμου ως πόλου έλξης επισκεπτών. Όσον αφορά στην πολιτιστική κληρονομία του Δήμου, επιχειρείται η κοστολόγηση των έργων αναστήλωσης του εμβληματικού Γεφυριού του Κόρακα. Επίσης, προτείνονται τρόποι για την αισθητική αναβάθμιση του οικιστικού περιβάλλοντος της περιοχής. Όλα τα παραπάνω, συνδέονται στο τέλος σε με μια συνεκτική «αφήγηση» για το μέλλον του Δήμου.

Κλείνοντας, θέλω να αναφερθώ σε ένα ερώτημα που τριβελίζει το μυαλό μου από την πρώτη επίσκεψη στο Δήμο. Είναι άραγε τυχαία η συνύπαρξη στον ίδιο χώρο δυο μεγάλων μορφών της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας; Του Γεώργιου Καραϊσκάκη, του στρατηγού της επανάστασης του 1821 και του Άρη Βελουχιώτη, του πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ; Οι ορεινές περιοχές ήταν πάντα καταφύγιο των εξεγερμένων. Τους έδιναν την ευκαιρία να αντισταθμίσουν την υπεροχή των αντιπάλων τους με την αστείρευτη πίστη στο δίκιο του αγώνα που έδιναν. Όμως οι απρόσιτες ορεινές περιοχές δυσκολεύουν αφόρητα τη μάχη για την επιβίωση. Γι αυτό συχνά- πυκνά οι εξεγερμένοι κατέβαιναν χαμηλότερα, στις γειτονικές ημιορεινές περιοχές, για να αποκτήσουν τα αναγκαία. Αυτές οι περιοχές αποτελούσαν για τους εξεγερμένους τον ομφάλιο λώρο που τους κρατούσε στη ζωή. Η περιοχή του Δήμου Καραϊσκάκη είχε, μάλιστα, κάποια πρόσθετα στρατηγικά πλεονεκτήματα. Είχε μεν καλλιέργειες και κτηνοτροφία που μπορούσε να θρέψει τους «παράνομους» αλλά ταυτόχρονα έδινε ανεξάντλητες δυνατότητες διαφυγής προς τρεις κατευθύνσεις, τα Τζουμέρκα, τα Άγραφα και τα όρη του Βάλτου, όταν «σκούραιναν τα πράγματα». Η συχνή επαφή των κοινωνιών που έζησαν στην περιοχή με τους «παράνομους» και τους εξεγερμένους της κάθε εποχής διαμόρφωσε με αδιόρατο αλλά συγκεκριμένο τρόπο τα χαρακτηριστικά τους. Υπάρχει μια διαχρονική συμβίωση μαζί τους, που τις κάνει φιλικές προς τον κυνηγημένο. Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο που εδώ γεννήθηκε «της καλόγριας ο γιός», ο υπέροχος βωμολόχος της ελληνικής επανάστασης, κι εδώ έφτασε ψάχνοντας ύστατο καταφύγιο, κυνηγημένος από εχθρούς και φίλους, ο μεγάλος αντάρτης. Η «γη των παρανόμων», είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας επιθετικός προσδιορισμός για την περιοχή, που γεννήθηκε αναλύοντας τα χαρακτηριστικά της ιστορίας της. Δηλώνει τον αντισυμβατικό πυρήνα των ανθρώπων της περιοχής, που παραμένει ισχυρός ακόμη και σήμερα, καλά προστατευμένος από συμπεριφορές που μοιάζουν τυπικές. Αρκεί κανείς να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους και να ακούσει προσεκτικά τι έχουν να πουν.

Στόχος μας είναι η σημερινή εκδήλωση να είναι μια νέα αρχή για το Δήμο Γεωργίου Καραϊσκάκη. Θα επαναλάβουμε τον πιο φιλόδοξο στόχο που θέτουμε κάθε χρονιά: θέλουμε η επίσκεψη του ΕΜΠ στην περιοχή «να αλλάξει τη συζήτηση στα καφενεία». Να φρεσκάρει τους στόχους της τοπικής κοινωνίας, να εμπνεύσει αισιοδοξία. Μια αισιοδοξία βάσιμη,  στηριγμένη στη γνώση. Φιλοδοξούμε η τοπική κοινωνία να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα των ερευνών μας για να προωθήσει νέους  δρόμους ανάπτυξης για την περιοχή, με ιδέες γειωμένες στην πραγματικότητα, αλλά πέραν της «πεπατημένης». Άλλωστε η «πεπατημένη» είναι αυτή που μας οδήγησε μέχρι εδώ.

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Ε.Μ.Π. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών», για ακόμη μια ακαδημαϊκή χρονιά, συνεχίζει τη δράση του μελετώντας τα βουνά και τις κοινωνίες τους. Οι σπουδαστές μας, υπό την καθοδήγηση των διδασκόντων και των συνεργατών του ΜΕ.Κ.Δ.Ε., προσέγγισαν συστηματικά την περιοχή του Δήμου Σουλίου και μετά από σκληρή προσπάθεια, σήμερα, παρουσιάζουν τα αποτελέσματα των ερευνητικών τους εργασιών στους φορείς και τους πολίτες του Δήμου.

Ο Δήμος Σουλίου έχει αρκετά κοινά στοιχεία με πολλές περιοχές της Ελλάδας αντίστοιχου πληθυσμού και συναφούς παραγωγικής διάρθρωσης. Μια μικρή επαρχιακή πόλη με χωριά – δορυφόρους, με υπαρκτή αν και αδύναμη παραγωγική βάση, με πλούσια ιστορία, στους πρόποδες ορεινών όγκων που βρίσκονται τόσο κοντά όσο και μακριά από την καθημερινότητα των κέντρων κατοίκησης. Αυτά, αν δει κανείς την περιοχή επιφανειακά. Κάτω, όμως, από τον μεγεθυντικό φακό της ανάλυσης και της έρευνας, αργά αργά ξετυλίγεται μια διαφορετική πραγματικότητα.

Πρώτα απ’ όλα, για την αρχαία ελληνική μυθολογία και παράδοση, η οποία διαμόρφωσε σε σημαντικό βαθμό τον δυτικό πολιτισμό, εδώ, στις πηγές του Αχέροντα είναι το σύνορο του Πάνω και του Κάτω Κόσμου. Από την πρώτη στιγμή αναρωτηθήκαμε: τι σήμαινε αυτό για τον τρόπο αντιμετώπισης του θανάτου τότε; Κι άραγε, ένα τόσο ιδιαίτερο στοιχείο έχει αφήσει κάτι πίσω του στη συνείδηση, στη συμπεριφορά, στον πολιτισμό των κατοίκων της περιοχής;

Ο τρόπος ζωής στις σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζεται από γρήγορους ρυθμούς, στα πάντα. Αυτό συχνά οδηγεί σε μια επιφανειακή, βιαστική προσέγγιση της πραγματικότητας, σε συνδυασμό και με ένα κυρίαρχο lifestyle που προβάλλει μάλλον ασήμαντα πράγματα ως πηγές ευχαρίστησης ή σπουδαίους στόχους. Έτσι, μπροστά στα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα, όπως το νόημα της ζωής και η αγωνία του θανάτου, η σύγχρονη κουλτούρα στέκεται επιπόλαια, ξορκίζοντας «το κακό» με τόνους μιας επιτηδευμένης «χαράς». Υπερτονίζοντας το παρόν και αγνοώντας μέλλον και παρελθόν, ο σύγχρονος άνθρωπος, εν τέλει, αναμετρείται ανερμάτιστος με τις υπαρξιακές του αγωνίες, βαθιά πλεγμένες στον πυρήνα της ανθρώπινης φύσης. Έτσι, ενώ δείχνει να μη φοβάται το θάνατο, ενώ προσπαθεί να τον εξορίσει «εκτός ζωής», όταν καλείται να τον αντιμετωπίσει τις πιο πολλές φορές συντρίβεται. Αντίθετα, οι αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων έδιναν θέση στο θάνατο εντός της ζωής. Είχε ακόμη και υπαρκτά σύνορα, εδώ στην περιοχή. Ο Κάτω Κόσμος ήταν κι αυτός ένας ανθρώπινος Κόσμος. Ακόμη και οι θεοί και οι δαίμονες που τον διαφέντευαν μοιράζονταν πολλά κοινά με τους θνητούς. Έτσι κατόρθωναν να έχουν μια πιο ισορροπημένη σχέση με το θάνατο, που αντί να καταθλίβει και να παραλύει τη διάθεση για ζωή έδινε σε αυτήν ακόμη πιο πυκνό περιεχόμενο.  Άλλωστε, όταν μπορείς να κοιτάξεις το θάνατο κατάματα, τότε είναι που χαίρεσαι περισσότερο τη ζωή. Η Ηπειρώτικη λαϊκή παράδοση κουβαλάει, ακόμη και σήμερα, πολύτιμα τέτοια στοιχεία.

Στη συνέχεια, ήταν το βαρύ ιστορικά όνομα του Σουλίου. Νέα ερωτήματα και σημαντικά ερεθίσματα για σκέψη. Το «απόρθητο» Σούλι, στεκόταν λίγες εκατοντάδες μέτρα πάνω από τον κάμπο. Πως ήταν δυνατόν να είναι τόσο απροσπέλαστο; Και τι «παραμύθι» μπορεί να γεννήσει η ιστορία μιας σκληροτράχηλης φυλής πολεμιστών, των ανυπότακτων Σουλιωτών, στα νέα παιδιά που τόσο διψούν για «άρχοντες των δαχτυλιδιών»; 

Αλλά τα δεδομένα που κάνουν ιδιαίτερη την περιοχή του Δήμου Σουλίου δεν σταματούν στην ιστορία του. Τι σημαίνει για μια περιοχή να ανήκει στην πρώτη οροσειρά φράγμα στους υδρατμούς του Ιονίου; «Εδώ όταν βρέχει δε βρέχει καρέκλες. Βρέχει καρέκλες,  τραπέζια, σκρίνια..» κατά το σουρεαλιστικό χιούμορ των ντόπιων. Κι όμως, είναι δυνατόν αυτή η περιοχή να χρυσοπληρώνει το αρδευτικό νερό;

Και τι σημαίνει για την περιοχή να φιλοξενεί ένα από τα πιο σπάνια όρνεα, τον γύπα που επί ποινή θανάτου προστάτευαν οι Φαραώ, το «κουκάλογο» στην ντοπιολαλιά, που κουβαλάει στις πλάτες του τον κούκο, το πουλί που φέρνει την άνοιξη; Και τα άγρια άλογα; Και μήπως άραγε πρέπει να εστιάσουμε στη σαλαμάνδρα που συναντήσαμε στην Ελαταριά (όταν εν μέσω κατακλυσμού, σ’ ένα πρόχειρο υπόστεγο οι κάτοικοι μας κέρναγαν ψωμί, τυρί και τσίπουρα για το καλωσόρισμα), τόσο παράταιρη και τόσο εξωτική σε ένα τοπίο με όλες τις αποχρώσεις του πράσινου;

Και έτσι αρχίσαμε να δουλεύουμε στην περιοχή. Μεθοδικά, βήμα το βήμα, όπως το μεταπτυχιακό έχει μάθει να κάνει τόσα χρόνια στις ορεινές περιοχές. Ξεκινήσαμε από την ίδια την «ταυτότητα χώρου». Αναλύσαμε αυτήν που έχει ή που προσπαθεί να καλλιεργήσει η περιοχή. Στη συνέχεια, εστιάζοντας στο σήμερα και αξιοποιώντας σύγχρονες τεχνικές marketing, διαμορφώσαμε μια μεθοδολογία για την δημιουργία μιας νέας, πιο ελκυστικής ταυτότητας χώρου για το Δήμο Σουλίου, που θα διευκολύνει την προβολή και την αναγνωρισιμότητά του.

Στη συνέχεια ασχοληθήκαμε με τον τουρισμό. Πως μπορεί μια περιοχή στην γειτονιά ισχυρών τουριστικών πόλων να προσελκύσει επισκέπτες; Πλουτίζοντας την εμπειρία του επισκέπτη, δίνοντας σε αυτή πιο ποιοτικά χαρακτηριστικά.  Έτσι το ιστορικό Σούλι γίνεται μια μεγάλη «πίστα» για ένα παιχνίδι ρόλων, εμπνευσμένο από την ιστορία των Σουλιωτών. Αλλά και η Παραμυθιά, προβάλλεται με εναλλακτικό τρόπο, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τη χρήση e-ξεναγού.  Σε μια εποχή με πολύ περιορισμένους πόρους, δεν πρέπει οι υφιστάμενες υποδομές να μένουν αναξιοποίητες. Γι' αυτό και προχωρήσαμε σε μια πρόταση ανάπλασης των κατασκηνώσεων της Παραμυθιάς. Φρεσκάραμε, λοιπόν, την ίδια την ιδέα της κατασκήνωσης, όσο και τις εγκαταστάσεις της και το περιεχόμενό της, σε μια ιδανική θέση που το ερώτημα «βουνό ή θάλασσα» εύκολα γίνεται «και βουνό και θάλασσα». Ακόμη, μελετήθηκε η δυνατότητα δημιουργίας μιας πίστας κατάβασης πλαγιάς (downhill - mountain bike), που μπορεί να αποτελέσει μια εναλλακτική στα «άγρια παιδιά» που ψάχνουν την αδρεναλίνη και μπορούν να τη βρουν σε μια εξαιρετική άθληση και σε επαφή με τη φύση.

Το άλλο μέτωπο ήταν η προστασία του περιβάλλοντος στην περιοχή σε συνδυασμό με την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Ξεκινήσαμε με τη διαπίστωση ότι παρά το σχετικά ήπιο κλίμα της περιοχής, το κτηριακό δυναμικό της πόλης είναι στην πράξη ενεργειακά ανοχύρωτο. Έτσι, και οι κάτοικοι δεν έχουν άνετες συνθήκες στα σπίτια τους και το περιβαλλοντικό αποτύπωμα της πόλης είναι δυσανάλογα μεγάλο.  Για το σκοπό αυτό, εκτιμήθηκαν οι δυνατότητες εξοικονόμησης ενέργειας στον οικιακό τομέα στην πόλη της Παραμυθιάς και υπολογίστηκαν τα περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη. Λαμβάνοντας υπ' όψιν τις πιέσεις που υφίσταται το οικοσύστημα των πηγών του Αχέροντα από την πληθώρα επισκεπτών και δραστηριοτήτων, διερευνήθηκε η φέρουσα τουριστική του ικανότητα και διαμορφώθηκαν προτάσεις για μια ασφαλή περιβαλλοντικά στρατηγική τουριστικής αξιοποίησής τους. Τα απόβλητα, για κάθε περιοχή, δεν αποτελούν μόνο πρόβλημα αλλά και ευκαιρία. Έτσι, δύο εργασίες αφιερώθηκαν στη μελέτη σύγχρονων μεθόδων διαχείρισης και αξιοποίησής τους. Η πρώτη σχετίζεται με τα αστικά απορρίμματα και προτείνει ένα σύγχρονο σύστημα ανακύκλωσης που θα αυξήσει τις ποσότητες ανάκτησης υλικών και θα περιορίσει τις ποσότητες υλικών που καταλήγουν στο ΧΥΤΑ. Η δεύτερη εργασία πραγματεύεται το μείζον θέμα των αγροτοκτηνοτροφικών οργανικών αποβλήτων, με έμφαση στον «κατσίγαρο», και εκτιμά τις δυνατότητες ενεργειακής αξιοποίησής τους. Τέλος, εξετάζεται η δυνατότητα μια πληγή στο τοπίο - συγκεκριμένα το λατομείο "Βιέρο" στο Γαρδίκι - να μετατραπεί σε έναν ιδιαίτερης αισθητικής πολυδύναμο χώρο.

Για να ενισχυθούν περαιτέρω οι αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής, μελετήθηκε η γενικότερη εικόνα και τα προβλήματα του παραγωγικού ιστού του Δήμου Σουλίου. Πιο συγκεκριμένα, αρχικά, αποτιμήθηκαν οι επιπτώσεις των ευρωπαϊκών αναπτυξιακών προγραμμάτων στο Δήμο Σουλίου αλλά και ευρύτερα στη Θεσπρωτία. Ήταν τελικά αναπτυξιακά; Και τι μπορούμε να διδαχθούμε από τη μέχρι σήμερα εμπειρία, σε μια εποχή που κάθε ενίσχυση πρέπει να πιάνει πραγματικά τόπο;  Επίσης, διερευνήθηκε το ιδιοκτησιακό καθεστώς στην περιοχή του Δήμου Σουλίου και προέκυψαν εξαιρετικής σημασίας συμπεράσματα. Όσον αφορά στη γεωργική παραγωγή:  όπως αναφέρθηκε, διερευνήθηκαν τα αίτια για το υψηλό κόστος άρδευσης στην περιοχή και προτάθηκαν βελτιωτικές κινήσεις για την καλύτερη εκμετάλλευση των πλούσιων υδατικών πόρων. Στη συνέχεια, εξετάστηκε πώς, μέσω του τεχνολογικού εκσυγχρονισμού, μπορεί να βελτιωθεί η παραγωγικότητα των υφιστάμενων γεωργικών εκμεταλλεύσεων. Επίσης, υπολογίστηκε η τεχνοοικονομική απόδοση μιας νέας επιχειρηματικής προσπάθειας στον τομέα των αρωματικών φυτών.

Η επιτυχία της σημερινής ημερίδας ελπίζουμε ότι είναι ένα πρώτο βήμα στην κατεύθυνση της ενίσχυσης των προοπτικών του Δήμου Σουλίου. Ένα βήμα στέρεο, μελετημένο, αισιόδοξο και ελπιδοφόρο. Στόχος της σημερινής μας εκδήλωσης είναι να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον της τοπικής κοινωνίας, μέσα από την παρουσίαση ρεαλιστικών και καινοτόμων προτάσεων. Θέλουμε να μπολιάσουμε τις συζητήσεις και τους προβληματισμούς των κατοίκων με φρέσκιες ιδέες. Το Ε.Μ.Π. θα συνεχίσει να στέκεται στο πλευρό της τοπικής κοινωνίας, αλλά η τελική έκβαση εξαρτάται, όπως πάντα, από τη συνειδητή δράση των πολιτών της περιοχής.

Όταν οι δυσκολίες εντείνονται, τόσο πρέπει να μεγαλώνει η επιμονή και το πείσμα. Έτσι, με σκληρή δουλειά, κόντρα σε κάθε λογής εμπόδια, το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» συνεχίζει και φέτος την προσπάθεια συστηματικής μελέτης των βουνών, πραγματοποιώντας μια επιστημονική ημερίδα αφιερωμένη στην περιοχή του Πωγωνίου.

Στα βουνά χτυπούσε για περίπου πέντε αιώνες η καρδιά της Ελλάδας. Μέσα στον εικοστό αιώνα, απανωτά χτυπήματα (Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Εμφύλιος, Μετανάστευση, Αστυφιλία) άλλαξαν άρδην το σκηνικό κι η ορεινή Ελλάδα μπήκε στο περιθώριο. Από τη δεκαετία του ’90 και μετά φάνηκαν, έστω αναιμικές, τάσεις επιστροφής του πληθυσμού στις ορεινές περιοχές. Στα δύσκολα χρόνια της κρίσης το στοίχημα είναι οι τάσεις αυτές να μη σβήσουν. Θέλουμε οι ορεινές περιοχές – που ήταν πάντα καταφύγιο για τους κυνηγημένους – να υποδεχθούν τους ανθρώπους που αναζητούν διέξοδο στα προβλήματα κι έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής κι όχι να δεχθούν ένα τελικό, μη αναστρέψιμο χτύπημα. Κάθε χρόνο το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα «υιοθετεί» μια ορεινή περιοχή και επιχειρεί με στοχευμένες προτάσεις να συμβάλει στο ζωντάνεμά της.

Το Πωγώνι είναι μια γεωγραφική ενότητα, σε πολλούς άγνωστη. Οι επισκέπτες της Ηπείρου, βασικά, προτιμούν το γειτονικό Ζαγόρι για τις εκδρομές τους ή τις περιοχές του Μετσόβου και των Τζουμέρκων. Κι όμως, αυτή η όχι ιδιαίτερα προβεβλημένη μεθοριακή περιοχή είναι ένα από τα πιο βασικά κομμάτια της ιστορίας και της ψυχής της Ηπείρου. Για να γίνει αντιληπτό αυτό, δε χρειάζεται παρά να ακούσει κανείς λίγους στίχους από ένα πολυφωνικό τραγούδι ή μερικά γυρίσματα του κλαρίνου σε ένα πωγωνίσιο σόλο. Πέρα από αυτά τα στοιχεία που χαρίζουν ισχυρή ταυτότητα στο Πωγώνι, η περιοχή αυτή διαθέτει σημαντικά πλεονεκτήματα και ευκαιρίες, όπως: σημαντικό μόνιμο πληθυσμό, κομβική γεωγραφική θέση, αρκετά μεγάλες πεδινές εκτάσεις, τοπία ιδιαίτερου κάλλους, πληθώρα μνημείων και σημαντικούς οικισμούς. Βασικό πρόβλημα της περιοχής είναι ότι ο πληθυσμός γερνά και οι ευκαιρίες απασχόλησης μειώνονται. Συνεπώς, το στοίχημα είναι να συγκρατηθεί ο πληθυσμός της περιοχής και να προσελκυθούν νέοι κάτοικοι, αξιοποιώντας κατάλληλα τις σημαντικές υφιστάμενες παραγωγικές δυνατότητες αλλά και ανοίγοντας δρόμους για νέες.

Αρχικά, θα πρέπει να απαντηθεί το ερώτημα της ταυτότητας της περιοχής. Επιτρέψτε μου κάποιες παρατηρήσεις πάνω σε αυτό. Δε συμμερίζομαι τις ανησυχίες για έλλειψη ταυτότητας του τόπου, στηριγμένες στην απώλεια σημαντικού μέρους της παραδοσιακής φυσιογνωμίας πολλών χωριών. Είναι, βέβαια, μια σημαντική απώλεια, η οποία θα πρέπει να αντιστραφεί, αλλά υπάρχουν πολλά άλλα ισχυρά ενοποιητικά στοιχεία που προσδίδουν στον τόπο μια έντονη προσωπικότητα, αν και πάντα όχι ορατή με το κριτήριο της εικόνας.

Ας πάρουμε, ως παράδειγμα, το πωγωνίσιο τραγούδι. Τι το ιδιαίτερο έχει και σκλαβώνει τις καρδιές όχι μόνο των Ηπειρωτών, αλλά ανθρώπων από όλο τον κόσμο; Δεν είμαι μουσικολόγος, μιλάω μόνο ως εραστής αυτής της υπέροχης μουσικής.

Πρώτον, οι πρόγονοί μας εισήγαγαν μια έννοια, ξένη για τους περισσότερους πολιτισμούς, την «χαρμολύπη». Τη συνύπαρξη χαράς και λύπης. Σε ποιο άλλο μουσικό είδος θα βρει κανείς αυτόν τον υπέροχο συνδυασμό, που στέκεται αγέρωχα απέναντι στη θλίψη της απώλειας και του θανάτου, «τσιγκλώντας» την, γεννώντας συναισθήματα τόσο αντίθετα π.χ. από τα κλαψουρίσματα των «σκυλάδικων»; Δεύτερον, το πωγωνίσιο τραγούδι είναι πολυφωνικό τραγούδι. Οι άνθρωποι εδώ είναι εκπαιδευμένοι, από τα γεννοφάσκια τους, να δημιουργούν συλλογικά. Εσάς, σας φαίνεται απλό, φυσιολογικό, όπως η αναπνοή. Αλλά είναι εξαιρετικά δύσκολο. Είναι σαν να ζωγραφίζουν, όλοι μαζί, ένα πίνακα ταυτόχρονα. Κάθε ένας υποπτεύεται που «πατάει» ο διπλανός, γεμίζει τον ήχο αντίστοιχα, προσθέτει μια ηχητική πινελιά που από μόνη της δε θα ήταν τίποτε, μπορεί να ακουγόταν και ως παραφωνία,  αλλά την ώρα και τη στιγμή που ακούγεται  είναι ένα μικρό θαύμα. Τόσοι άνθρωποι μαζί, με την ελευθερία να κάνουν ό,τι θέλουν, με φωνές που κάποιες φορές μοιάζουν με άναρχες και άναρθρες κραυγές, γεννούν από κοινού ένα πειθαρχημένο, εξαιρετικά μελωδικό αποτέλεσμα. Τρίτον, το πωγωνίσιο τραγούδι είναι πεντατονικό τραγούδι (δηλαδή βασίζεται σε μια μουσική κλίμακα με πέντε νότες και όχι επτά που χρησιμοποιούνται συνήθως), όπως, άλλωστε, οι περισσότερες αρχαίες λαϊκές μουσικές του κόσμου. Κι, όμως, είναι τόσο πλούσια η λαϊκή φαντασία που δε χρειάζεται περισσότερες μουσικές υποδιαιρέσεις για να κατασκευάσει αριστουργήματα. Η απλότητα σε συνδυασμό με την αυθεντική έμπνευση είναι αυτό που ξαφνιάζει, όπως σε όλες τις μορφές τέχνης. Τέταρτον, ακούγεται συχνά ότι το πωγωνίσιο τραγούδι οφείλεται στη μεγάλη μήτρα των εξαιρετικών μουσικών του κάμπου του Πωγωνίου. Σωστό. Αλλά είναι άλλο τόσο σωστό πως μια κοινωνία, αυτή του Πωγωνίου, γλεντζέδικη, που με την παραμικρή αφορμή έστηνε γλέντι, «φώναζε τα όργανα», ήταν αυτή που αποτέλεσε την αγκαλιά που έφτιαξε και συντήρησε ένα ιδιότυπο μουσικό πανεπιστήμιο χωρίς παρτιτούρες και θεωρητικά μαθήματα, που κατοικοεδρεύει στον Παρακάλαμο και αλλού, αλλά κυρίως στη ψυχή του ανθρώπου από το Πωγώνι.

Αυτή είναι η ταυτότητα του Πωγωνίου. Μια ταυτότητα με απευθείας σύνδεση με τον αρχέγονο άνθρωπο, που βρίσκει τρόπο να μιλάει, ακόμα, κατ’ ευθείαν στη ψυχή του σύγχρονου, αλλοτριωμένου ανθρώπου. Και, μάλλον, δε χρειάζεστε άλλο διαφημιστικό σποτ για να την προβάλλετε. Το γνωστό βιντεάκι που κάνει το γύρο του κόσμου, με τον κλαριντζή που ακολουθεί το χορό και «βαράει στ’ αυτί» μέσα στο ποτάμι, τον Καλαμά, δείχνει και ποιο  είναι το Πωγώνι και ποιοι είναι οι άνθρωποί του.

Οι εργασίες που παρουσιάζονται στη σημερινή ημερίδα επιχειρούν να συμβάλουν στην κατεύθυνση αυτή με φρέσκιες ιδέες, από νέους επιστήμονες, που εξειδικεύονται στα ζητήματα περιβάλλοντος και ανάπτυξης των ορεινών περιοχών.

Κατ’ αρχάς, όλοι οι σπουδαστές του μεταπτυχιακού και οι συνεργάτες του ΜΕ.Κ.Δ.Ε. ανέλυσαν τα χαρακτηριστικά της περιοχής του Πωγωνίου και κατέληξαν σε αναπτυξιακά σενάρια για το Δήμο. Μελετήθηκε κατά πόσον ο Καλλικρατικός Δήμος, που περιλαμβάνει περιοχές με έντονες ανομοιογένειες, μπορεί να ομογενοποιηθεί και να βαδίσει ενωμένος στον ίδιο ρυθμό. Αποτιμήθηκαν τα αποτελέσματα από τις χρηματοδοτήσεις στην περιοχή, όσον αφορά στην τόνωση της απασχόλησης και της οικονομικής δραστηριότητας. Αποτυπώθηκαν με συνεντεύξεις σε σχολεία τα όνειρα, οι προσδοκίες και οι προβληματισμοί των παιδιών. Αναλύθηκαν συνολικά τα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας στην περιοχή, με έμφαση στις νέες επιχειρήσεις που έχουν εγκατασταθεί στο Δήμο και εντοπίστηκαν ευκαιρίες και προβλήματα. Μελετήθηκε η παραδοσιακή καλλιέργεια του αραβοσίτου και προτάθηκαν τρόποι για τη βελτίωσή των αποδόσεών της και τη μείωση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης από αυτήν. Προτείνονται εναλλακτικά είδη και τρόποι καλλιέργειας που μπορούν να εφαρμοστούν στην περιοχή και αναλύθηκε η οικονομική τους απόδοση. Εξετάστηκε το ενδεχόμενο αποδοτικότερης αξιοποίησης της δασικής παραγωγής στην περιοχή μέσω της κατασκευής μονάδας τυποποίησης της καύσιμης βιομάζας. Αποτιμήθηκε το αργούν κτιριακό κεφάλαιο του Δήμου Πωγωνίου και προτάθηκαν τρόποι αξιοποίησής του. Διαστασιολογήθηκε και αξιολογήθηκε οικονομικά η δημιουργία μιας μονάδας παραγωγής και καύσης βιοαερίου, από αγροτικά και κτηνοτροφικά απόβλητα. Μελετήθηκε η δυνατότητα δημιουργίας ενός ποδηλατόδρομου στα ίχνη του παλιού καρόδρομου, στο Ντερβένι. Πραγματοποιήθηκε η μελέτη ανάδειξης της λίμνης Ζαραβίνας που περιλαμβάνει δραστηριότητες πέριξ της λίμνης αλλά και εντός αυτής, ώστε να αποτελέσει πόλο έλξης για ντόπιους και επισκέπτες. Αποτυπώθηκε η στάση της κοινής γνώμης της  Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων στο ενδεχόμενο εξόρυξης πετρελαίου.

Δεν παραλείψαμε, μέσα στις εργασίες, να συμπεριλάβουμε περιβαλλοντικά προβλήματα που επηρεάζουν την περιοχή. Προσεγγίστηκε το ζήτημα των δασικών πυρκαγιών στις νέες κλιματικές συνθήκες και προτείνονται τρόποι αντιμετώπισής τους. Κατασκευάσθηκε χάρτης επικινδυνότητας, όσον αφορά στην εμφάνιση κατολισθητικών φαινομένων για το Δήμο Πωγωνίου.  Μελετήθηκε το πρόβλημα της διάβρωσης της κοίτης του ποταμού Καλαμά και διαμορφώθηκαν και κοστολογήθηκαν προτάσεις άμεσης παρέμβασης για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Στόχος της σημερινής εκδήλωσης είναι να παρουσιάσουμε στην κοινωνία του Πωγωνίου ρεαλιστικές και καινοτόμες προτάσεις. Η σημερινή ημερίδα είναι το απαραίτητο βήμα ενημέρωσης των κατοίκων και των φορέων της περιοχής. Αν καταφέρουμε να προσανατολίσουμε τις προσπάθειες της τοπικής κοινωνίας προς στόχους που μπορούν να φτιάξουν ένα καλύτερο τόπο, που θα αξίζει όχι μόνο να επισκέπτεται περισσότερο κανείς αλλά θα τον διαλέγει για να ζήσει, τότε θα έχουμε βάλει και εμείς το λιθαράκι μας. Και θα είμαστε υπερήφανοι γι' αυτό.

Με σκληρή και συστηματική δουλειά, κόντρα στις δυσκολίες, το μεταπτυχιακό πρόγραμμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» συνεχίζει να συμβάλει δημιουργικά στη συστηματική μελέτη των βουνών, πραγματοποιώντας μια επιστημονική ημερίδα αφιερωμένη στην ενότητα των Ζαγοροχωρίων.

Το πνεύμα του Προμηθέα Πυρφόρου (συμβόλου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου) συνίσταται στην απελευθέρωση των ανθρώπων από τα δεσμά τους με τη συμβολή της τεχνολογίας. Το ξαναζωντάνεμα της ορεινής Ελλάδας απαιτεί και την ψύχραιμη, ρεαλιστική ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης και το φλογερό πάθος των ανθρώπων για τον τόπο τους, ιδιαίτερα των νέων. Η μεγάλη πρόκληση για το δυναμικό και τους σπουδαστές του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου είναι πάντα η απόδειξη της επιστημονικής τους επάρκειας στην αρένα των πραγματικών προβλημάτων.

Η ξεχωριστή φυσική ομορφιά, το πλούσιο πολιτιστικό υπόβαθρο, η πλειάδα των οικισμών που διατηρούν ανέπαφο τον παραδοσιακό τους χαρακτήρα έχουν συμβάλει στην αναγνώριση του Ζαγορίου σε ένα σημαντικό κέντρο τουριστικής δραστηριότητας, εδώ και δεκαετίες. Το Ζαγόρι «ξαναανακαλύφθηκε» σχετικά νωρίς, συγκριτικά με άλλους αξιόλογους ορεινούς προορισμούς, και είχε την τύχη να υποδεχθεί σημαντικές επενδύσεις, οι οποίες οδήγησαν σε, γενικά, υψηλής αισθητικής τουριστικές υποδομές. Έτσι το Ζαγόρι απήλαυσε νωρίς τη ζωογόνα επίδραση μιας νέας οικονομικής δραστηριότητας αλλά, ευτυχώς, χωρίς τις ακρότητες και τη «φθήνια» που απαξίωσαν πολύ γρήγορα άλλους ορεινούς οικισμούς. Όχι βέβαια χωρίς προβλήματα. Παρά τη σημαντική ανάπτυξη του τουρισμού,  δεν έπαψαν οι φυγόκεντρες δυνάμεις όσον αφορά στον πληθυσμό της περιοχής, γεγονός που οδηγεί στον κίνδυνο να μετατραπεί το Ζαγόρι περισσότερο σε ένα σκηνικό – και μάλιστα ακριβό – παρά σε μια ζώσα και δρώσα ορεινή κοινωνία. Επίσης, σημαντικοί παράγοντες που δημιούργησαν και διαμόρφωσαν το Ζαγόρι ιστορικά, όπως η έντονη συλλογικότητα και η παράδοση της ευεργεσίας έχουν ήδη αδρανοποιηθεί. Ταυτόχρονα, η κρίση γονάτισε τον εσωτερικό τουρισμό. Φαίνεται πως η εποχή «των παχιών αγελάδων» ανήκει βαθειά στο παρελθόν. Οι κίνδυνοι  για το μέλλον του Ζαγορίου είναι σημαντικοί. Έτσι γεννιέται ένα βασικό ερώτημα: πώς θα αντιστραφεί η πορεία της περιοχής προς την παρακμή;

Στο ερώτημα αυτό επιχειρούν να απαντήσουν οι εργασίες που παρουσιάζονται στη σημερινή ημερίδα.

Όπως είπαμε, αυτό που είναι αναγκαίο είναι ο ρεαλιστικός μετασχηματισμός της πραγματικότητας στο Ζαγόρι, και όχι η αγνόηση των υφιστάμενων συνθηκών. Γι’ αυτό και η μελέτη του τομέα του τουρισμού δεν μπορεί παρά να αποτελεί προτεραιότητα. Στο πλαίσιο αυτό, αναλύεται το τουριστικό προφίλ της περιοχής και αναπτύσσεται μια μεθοδολογία για την εκτίμηση της φέρουσας τουριστικής ικανότητας, ώστε να ελεγχθούν φαινόμενα υπερβολών στην τουριστική ανάπτυξη. Παράλληλα, ενδιαφερόμαστε να βαθύνουμε την ταξιδιωτική εμπειρία, να την μετασχηματίσουμε σε μια ολοκληρωμένη πολιτιστική εμπειρία, που θα κάνει τους επισκέπτες να γνωρίσουν και να αγαπήσουν το Ζαγόρι. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε τις τελευταίες δυνατότητες που δίνουν οι εξελίξεις στην κινητή τηλεφωνία και το διαδίκτυο.

Στη συνέχεια, ανοίγουμε τη βεντάλια των εναλλακτικών λύσεων για τις αναπτυξιακές προοπτικές της περιοχής. Πατώντας πάνω στην μακραίωνη παράδοση των «βικογιατρών», μετασχηματίζουμε την ιδέα σε μια σύγχρονη επιχειρηματική δραστηριότητα. Ωριμάζουμε το πλάνο για τη δημιουργία μιας επιχείρησης συλλογής και πώλησης βοτάνων, που μπορεί κάλλιστα να αποτελέσει ευκαιρία απασχόλησης για έναν νέο κάτοικο στην περιοχή. Αναζητούνται οι δυνατότητες ζωντανέματος του πρωτογενούς τομέα ακολουθώντας τη σύγχρονη πραγματικότητα και τις εξελίξεις στην αγροτική πολιτική. Ακόμη, προσπαθούμε να βάλουμε σε κίνηση ένα τεράστιο κεφάλαιο που βρίσκεται σε λήθαργο. Τα δεκάδες δημόσια κτήρια που σήμερα βρίσκονται σε αχρησία. Τέλος, αντιμετωπίζουμε το ενεργειακό πρόβλημα, πρόβλημα με ισχυρές επιπτώσεις τόσο στην ποιότητα ζωής των κατοίκων όσο και στη βιωσιμότητα δεκάδων τουριστικών επιχειρήσεων.

Στις εργασίες αντιμετωπίζονται σημαντικά περιβαλλοντικά και κοινωνικά  προβλήματα της περιοχής, όπως αυτό των κατολισθήσεων και των δασικών πυρκαγιών. Αναπτύσσεται μια μεθοδολογία για την εκτίμηση του κινδύνου εκδήλωσης κατολισθητικών φαινομένων και προτείνεται ένας τρόπος αποκατάστασης των ζημιών από μια συγκεκριμένη περίπτωση κατολίσθησης στο Ανατολικό Ζαγόρι. Πολύτιμο φυσικό κεφάλαιο για την περιοχή είναι το δάσος, το οποίο δεν πρέπει να θεωρείται άτρωτο από τις δασικές πυρκαγιές. Γι αυτό δημιουργείται χάρτης επικινδυνότητας εκδήλωσης δασικών πυρκαγιών στο Δήμο, ώστε να ληφθούν έγκαιρα όλα τα μέτρα πρόληψης και να σχεδιασθούν αποτελεσματικοί τρόποι αντιμετώπισης. Επίσης, προτείνεται ένα σχέδιο για την αποκατάσταση του τοπίου στο λατομείο των Ασπραγγέλων, μιας «πληγής» που χαίνει στην κύρια είσοδο του Κεντρικού Ζαγορίου. Από «παραφωνία» στην ομορφιά της περιοχής, μετατρέπεται σε ένα ανοιχτό και ευέλικτο πολυχώρο εκδηλώσεων και, ταυτόχρονα, σε  ένα γεωπάρκο, όπου ο επισκέπτης μπορεί να μάθει πως φτιάχτηκε αυτό που  έφτιαξε όλο το Ζαγόρι: η πέτρα.

Τέλος, δένουμε τα προαναφερθέντα τεχνολογικά προβλήματα με τη βασική προϋπόθεση για την επιτυχή αντιμετώπισή τους, τη μελέτη της κοινωνικής βάσης του Ζαγορίου. Αναζητούμε, μέσω κατάλληλης κοινωνικής έρευνας, τα όνειρα και τις προσδοκίες της νέας γενιάς του Ζαγορίου. Διερευνούμε την ιστορία της συνεταιριστικής οργάνωσης στο Ζαγόρι. Αναζητούμε τις δυνατότητες να μπολιαστούν ξανά οι σύγχρονες κοινωνίες των Ζαγοροχωρίων με την αποδειχθείσα ιστορικά  πολύτιμη αξία της συλλογικότητας, για να μη χαθεί το Ζαγόρι μέσα στο ακραία ανταγωνιστικό περιβάλλον της εποχής μας. Εξετάζουμε τις αντιδράσεις των κατοίκων της Βοβούσας στο σχέδιο για την εκτροπή του Αώου και διαμορφώνουμε συμπεράσματα για τη φύση του κοινωνικού κινήματος που έχει αναπτυχθεί στην περιοχή. Ακόμη, συγκρίνουμε τη μακρά παράδοση της ευεργεσίας στην περιοχή, η οποία απετέλεσε στο παρελθόν την κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη και το δυνάμωμα των οικισμών του Ζαγορίου, με την εκφυλισμένη σήμερα μορφή της, τη χορηγία. Τέλος, ως χαρακτηριστικό παράδειγμα εξετάζουμε τη διαδρομή ενός οικισμού, τις αλλαγές στην κοινωνική δομή και οργάνωση, μέσα από το αποτύπωμα που αυτές άφησαν στο κτισμένο περιβάλλον.

Στόχος της σημερινής μας εκδήλωσης είναι να παρουσιάσουμε ρεαλιστικές και τεχνολογικά καινοτόμες προτάσεις στην κοινωνία του Ζαγορίου. Μέτρο της επιτυχίας μας δε θεωρούμε μόνο τη σημερινή ημερίδα. Στόχος μας είναι «να αλλάξουμε τη συζήτηση στα καφενεία», όπως ο Δήμαρχος μιας άλλης ορεινής περιοχής, στην οποία πρόσφατα δουλέψαμε, διαπίστωσε, να κινητοποιήσουμε το ενδιαφέρον των ανθρώπων της περιοχής. Αν το καταφέρουμε, θα έχουμε βάλει ένα λιθαράκι στην οικοδόμηση ενός καλύτερου αύριο για το Ζαγόρι και για την ορεινή Ελλάδα.

Με συστηματική δουλειά και αρκετό πείσμα, ξεπερνώντας τις δυσκολίες, για τέταρτη συνεχόμενη ακαδημαϊκή χρονιά το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στέκεται δίπλα στα προβλήματα και τις προκλήσεις των ορεινών περιοχών της χώρας.

    Η οικονομική κρίση, που πλήττει τη χώρα μας, αποδεικνύεται, από τις τελευταίες εξελίξεις, ότι αποτελεί κομμάτι μιας βαθιάς, διεθνούς, συστημικής κρίσης. Μέσα σ’ αυτό το ιδιαίτερα δυσμενές περιβάλλον, οι ορεινές περιοχές αντιμετωπίζουν διπλές δυσκολίες: Οι ήδη αναιμικές ορεινές οικονομίες συρρικνώνονται ακόμη περισσότερο, η ανάπτυξη των υποδομών στον ορεινό χώρο παγώνει, χάνεται η διοικητική αυτοτέλεια των ορεινών Δήμων και κινδυνεύει η ταυτότητά τους μέσα από μια ισοπεδωτική διοικητική μεταρρύθμιση (Καλλικράτης). Τέλος, οι αυξήσεις στις τιμές των καυσίμων δημιουργούν έναν επιπλέον κεφαλικό φόρο για τα ορεινά νοικοκυριά με τις μεγάλες ενεργειακές ανάγκες.

    «Είναι όλα μαύρα» στα ορεινά;  Παρά τα πολλά προβλήματα, για άλλη μια φορά στην νεότερη ιστορία, οι ορεινές περιοχές ενδεχομένως να αποτελέσουν το καταφύγιο, την ελπίδα των ανθρώπων, για τους οποίους τα αστικά κέντρα έχουν μεταβληθεί σε ερήμους απογοήτευσης. Στα βουνά, στα δυσπρόσιτα χωριά, ένα πατρικό σπίτι και λίγη γη μπορεί να συνιστούν σημαντική ευκαιρία διαφυγής από την κρίση. Φαίνεται ότι όλο και περισσότεροι νέοι άνθρωποι σκέφτονται να κάνουν ένα νέο ξεκίνημα στην ύπαιθρο.

    Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, μέσα από το μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» στοχεύει στη μελέτη των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ορεινού χώρου, στο άνοιγμα νέων δρόμων ανάπτυξης, που δε θα λεηλατούν το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον των βουνών ούτε θα «εξανδραποδίζουν» τις ορεινές κοινωνίες, στο όνομα του «θεού του χρήματος». Δίνοντας έμφαση στην αναμέτρηση των σπουδαστών μας με τα πραγματικά προβλήματα, κάθε χρόνο «υιοθετεί» μία ορεινή περιοχή της Ελλάδας, μελετώντας συγκεκριμένα ζητήματα που την  απασχολούν, αναπτύσσοντας καινοτόμες αλλά ρεαλιστικές λύσεις και διεξόδους για τις τοπικές κοινωνίες. Την ακαδημαϊκή χρονιά 2011-2012, η περιοχή που «υιοθετήθηκε» ήταν αυτή του διευρυμένου Δήμου Κόνιτσας.

    Η περιοχή της Κόνιτσας είναι ένας πανέμορφος τόπος. Τη γοητεία της συνιστούν τόσο το ιδιαίτερο φυσικό περιβάλλον όσο και οι άνθρωποί της, που δίνουν τη δύσκολη μάχη να κρατηθεί ο τόπος. Η ιστορία της, αθέατη σε πρώτη ματιά αλλά πανταχού παρούσα ως υπόστρωμα, ως πολιτισμός, ως «κάτι στον αέρα» περιλαμβάνει μερικές από τις πιο καθοριστικές στιγμές της Ελλάδας του 20ου αιώνα. Η Κόνιτσα ξαφνιάζει με την ποικιλομορφία των περιοχών που απαρτίζουν το Δήμο και ζεσταίνει τον επισκέπτη με το φιλόξενο πνεύμα των κατοίκων της. Έχοντας ως «πρώτη ύλη» και πηγή έμπνευσης όλα αυτά τα σημαντικά χαρακτηριστικά του τόπου, σπουδαστές, συνεργάτες και καθηγητές του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» και του Μετσόβιου Κέντρου Διεπιστημονικής Έρευνας του Ε.Μ.Π. έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό για να  συμβάλουν, με φρέσκιες ιδέες, στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη και τις μελλοντικές προοπτικές της περιοχής της Κόνιτσας.

    Οι εργασίες που πραγματοποιήθηκαν, αγγίζουν πολλές πτυχές της πραγματικότητας του Δήμου Κόνιτσας. Δύο εργασίες αφορούν στην αναζωογόνηση του πρωτογενούς τομέα στον κάμπο της Κόνιτσας, μέσω παραδοσιακών και νέων καλλιεργειών. Παράλληλα, έγινε στα πλαίσια διπλωματικής εργασίας μια συνολική μελέτη για την επιχειρηματικότητα στο Δήμο Κόνιτσας. Τρεις εργασίες αφιερώθηκαν στο κρίσιμο θέμα της ενέργειας. Είναι δυνατόν η Κόνιτσα, με τόσο σημαντικό δυναμικό  ανανεώσιμων πηγών ενέργειας να υποφέρει από το δυσβάσταχτο κόστος του πετρελαίου; Δύο εργασίες ασχολήθηκαν με την αξιοποίηση του δυναμικού αυτού (αιολικά πάρκα και αξιοποίηση δασικής βιομάζας) και μία με την  εξοικονόμηση ενέργειας. Μελετήθηκε, επίσης,  η αισθητική αναβάθμιση της παλιάς αγοράς της Κόνιτσας. Δύο εργασίες επικεντρώθηκαν στην ενίσχυση του τουριστικού ενδιαφέροντος για τα Μαστοροχώρια και τα χωριά του Σμόλικα. Ασχοληθήκαμε με την επίλυση δυο σοβαρών περιβαλλοντικών προβλημάτων: την επίλυση του προβλήματος των λυμάτων στα ορεινά χωριά, μέσω της  κατασκευής μικρών μονάδων επεξεργασίας λυμάτων. Εκτιμήθηκαν, επίσης, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην επικινδυνότητα εκδήλωσης δασικών πυρκαγιών. Αποτυπώθηκαν οι απόψεις, τα όνειρα και οι προσδοκίες της νέας γενιάς του Δήμου, που αποτελεί την ελπίδα για το μέλλον της περιοχής. Μελετήθηκε η συμβολή των αμεσοδημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών στις προοπτικές του Δήμου. Τέλος, μία εργασία συγκεντρώνει και ανασυνθέτει τον προβληματισμό των μεταπτυχιακών μας φοιτητών σχετικά με την αναπτυξιακή στρατηγική που θα πρέπει να διαμορφώσει ο Δήμος Κόνιτσας.

   Το ξαναζωντάνεμα των ορεινών περιοχών, ιδιαίτερα μέσα στις ειδικές συνθήκες που διαμορφώνονται από τις συμπληγάδες της κοινωνικοοικονομικής κρίσης, πέρα από το σύνηθες πείσμα και τη θέληση των ορεσίβιων, πρέπει να βασιστεί στις στέρεες βάσεις της συστηματικής επιστημονικής προσέγγισης. Στην κατεύθυνση αυτή φιλοδοξεί να βοηθήσει, όσο γίνεται πιο αποτελεσματικά, το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, με προσπάθειες όπως αυτή της ακαδημαϊκής χρονιάς 2011-2012 του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών» για την Κόνιτσα. Οι δυσκολίες που η κρίση δημιουργεί και στο χώρο του πανεπιστημίου δυσχεραίνουν το έργο μας, αλλά οι ορεινές περιοχές και ο κόσμος τους μας εμπνέουν και μας δίνουν πρόσθετη δύναμη για τις ξεπερνάμε και να συνεχίζουμε το ερευνητικό μας έργο σε αυτές.

    Άλλωστε, πάντα έχουμε κατά νου την προσέγγιση του διάσημου Γάλλου ιστορικού, Fernand Braudel, που στο τρίτομο έργο του «Μεσόγειος», αναφερόμενος στην ιστορική διαμόρφωση ενός από τα πιο σημαντικά λίκνα του ανθρώπινου πολιτισμού, επιγράφει την πρώτη ενότητα με τη φράση: «Πάνω απ’ όλα τα βουνά».

Το διατμηματικό μεταπτυχιακό πρόγραμμα "Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών" δημιουργήθηκε με στόχο να καλύψει το μείζον κενό που υπάρχει στην εξειδικευμένη μελέτη των προβλημάτων που σχετίζονται με τις ορεινές περιοχές της χώρας. Είναι βαθιά εγγεγραμμένο στην επιστημονική συνείδηση ολόκληρου του δυναμικού του Ε.Μ.Π., ότι η επιστημονική «αξιοσύνη» καθενός από μας θα πρέπει να κρίνεται με μέτρο τη συμβολή στην αντιμετώπιση των μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων.

Στόχος μας είναι κάθε ακαδημαϊκή χρονιά το μεταπτυχιακό πρόγραμμα να "υιοθετεί" μια ορεινή περιοχή της Ελλάδας και μελετώντας τα ειδικά χαρακτηριστικά της, να δίνει απαντήσεις στις ανησυχίες των τοπικών κοινωνιών και στα προβλήματα που υπάρχουν.

Την ακαδημαϊκή χρονιά 2010 - 2011, οι σπουδαστές, οι διδάσκοντες και οι συνεργάτες του μεταπτυχιακού προγράμματος εστίασαν τις προσπάθειές  τους στη μελέτη του διευρυμένου, πλέον, Δήμου Μετσόβου, της περιοχής που φιλοξενεί το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα. Αν και στην ομιλία αυτή θα μιλάμε περιληπτικά για το Μέτσοβο, στο μυαλό μας αλλά και στη δουλειά μας έχουμε όλες τις περιοχές που περιλαμβάνονται στο νέο Δήμο Μετσόβου, τη Μηλιά, τη Χρυσοβίτσα, το Ανήλιο, το Βοτονόσι, το Περιστέρι κλπ. Άλλωστε, διαλέξαμε η δεύτερη μέρα αυτής της διημερίδας να γίνει στη Μηλιά, εκτός των άλλων, για να δείξουμε συμβολικά ότι Δήμος Μετσόβου δεν είναι μόνο το Μέτσοβο. Και σε αυτό πιστεύω συμφωνούμε όλοι.

Η περιοχή του Μετσόβου είναι μια προικισμένη ορεινή περιοχή. Η φύση έχει σταθεί ιδιαίτερα γενναιόδωρη, προσδίδοντάς της ιδιαίτερη φυσική ομορφιά και πλούσιους φυσικούς πόρους. Παράλληλα, η περιοχή πατάει σε γερά ιστορικά θεμέλια, με πλούσια λαϊκή παράδοση και κουλτούρα. Σίγουρα, το Μέτσοβο δεν αντιμετωπίζει την ίδια ένταση προβλημάτων με την πλειονότητα των ορεινών ενοτήτων της Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα:

• Η ευρύτερη περιοχή έχει διατηρήσει τον πληθυσμό της και ένα σημαντικό τμήμα των  παραγωγικών της δραστηριοτήτων. Είναι χαρακτηριστικό ένα στοιχείο που προκύπτει από μια εργασία μας, που μελετάει την εξέλιξη του οικιστικού ιστού του

Μετσόβου. Την περίοδο 1959-1973, όταν η ορεινή Ελλάδα αποδεκατιζόταν πληθυσμιακά, το Μέτσοβο είχε αύξηση των σπιτιών του κατά 50%.

• Ενώ η προσβασιμότητα αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα για τους ορεινούς οικισμούς, η θέση του Μετσόβου πάνω στον άξονα που συνέδεε την Ήπειρο με τη Θεσσαλία συνετέλεσε ώστε να μη διακοπεί ποτέ η οικονομική και

κοινωνική δραστηριότητα στην περιοχή. Σήμερα, η ύπαρξη της Εγνατίας Οδού φέρνει την περιοχή κοντά σε ολόκληρη τη Βόρεια Ελλάδα, δημιουργώντας έτσι μια νέα "λεωφόρο ανάπτυξης".

• Παρά τα επιμέρους προβλήματα, ο Δήμος Μετσόβου διαθέτει ένα επαρκές δίκτυο βασικών τεχνικών υποδομών και υπηρεσιών που διευκολύνουν και υποστηρίζουν τη ζωή και τις δραστηριότητες των κατοίκων.

Ποιος είναι, συνεπώς, ο στόχος που θέτουμε μέσα από τη δουλειά της ακαδημαϊκής χρονιάς που πέρασε και τα αποτελέσματα της οποίας παρουσιάζονται στη σημερινή και αυριανή διημερίδα;

Αξιοποιώντας τα πλεονεκτήματα και τις ιδιαίτερες δυνατότητες του Δήμου Μετσόβου, προσπαθούμε να σχεδιάσουμε ένα ακόμη πιο όμορφο και ελκυστικό Μέτσοβο, και για τους κατοίκους και για τους επισκέπτες. Φιλοδοξούμε να προτείνουμε λύσεις που θα συμβάλουν στο να δημιουργηθεί το Μέτσοβο που ονειρευόμαστε.

Ποιο είναι, τι πρέπει να έχει, τι πρέπει να αλλάξει στο Μέτσοβο του μέλλοντος;

Θα πρέπει, κατ' αρχήν, να απαλειφθούν τα σημάδια που φέρνει πάνω του από μια ανορθολογική και πρόχειρη ανάπτυξη. Θα πρέπει να ανακτηθεί η παραδοσιακή φυσιογνωμία του οικισμού. Τρεις αρχιτέκτονες και μία πολιτική μηχανικός σχεδιάζουν (αλλά και κοστολογούν) το πώς ο κεντρικός δρόμος, από την είσοδο της πόλης μέχρι την πλατεία, η πρώτη εντύπωση του επισκέπτη και το κέντρο της καθημερινής ζωής του κατοίκου, μπορεί να αναβαθμιστεί αισθητικά, αλλάζοντας ριζικά την εικόνα της πόλης.

Το Μέτσοβο πρέπει να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά το κυκλοφοριακό πρόβλημα. Στηριγμένη, για πρώτη φορά σε συστηματικές μετρήσεις, πατώντας σε ποσοτικά στοιχεία και προσδιορίζοντας τη φύση του προβλήματος, μία συγκοινωνιολόγος διατυπώνει σαφείς προτάσεις για την αντιμετώπιση ενός παράγοντα που δυσχεραίνει την καθημερινότητα των κατοίκων και δυσαρεστεί ιδιαίτερα τους επισκέπτες της περιοχής.

Τέσσερις εργασίες προσεγγίζουν το ζήτημα των κατολισθήσεων, το οποίο αποτελεί μία από τις σημαντικότερες απειλές για το Δήμο Μετσόβου. Έτσι, δίνονται απαντήσεις για τα αίτια, τους τρόπους αντιμετώπισης, τις μεθόδους πρόληψης και τα μέτρα που πρέπει άμεσα να ληφθούν για να μπουν οι βάσεις μιας αποτελεσματικής αντιμετώπισης του κινδύνου των κατολισθήσεων.

Το Μέτσοβο που ονειρευόμαστε αξιοποιεί τους φυσικούς πόρους της περιοχής, για να δαμάσει το αυξανόμενο κόστος κάλυψης των ενεργειακών αναγκών που οδηγεί πολλά από τα νοικοκυριά της περιοχής σε μεγάλες δυσκολίες. Δύο εργασίες, από μηχανολόγους, αφιερώνονται στη μελέτη και οικονομική αξιολόγηση των δυνατοτήτων εξοικονόμησης ενέργειας και αξιοποίησης των πλούσιων τοπικά παραγόμενων ποσοτήτων ξυλείας.

Το Μέτσοβο δεν πρέπει να είναι μόνο η πλατεία. Δύο εργασίες επικεντρώνονται στην ανάδειξη διαδρομών εντός και εκτός οικισμού που θα ενισχύσουν με νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά το τουριστικό ρεύμα (φυσιολατρικός, περιηγητικός, πολιτιστικός τουρισμός) αλλά και θα το οδηγήσουν έξω από την πλατεία, βοηθώντας τους επισκέπτες να γνωρίσουν τα κρυμμένα μυστικά της περιοχής.

Αλλά, αλήθεια, πως φαίνεται το Μέτσοβο, μέσα από τον πιο σύγχρονο μέσο επικοινωνίας, το Διαδίκτυο; Γι' αυτό αξιολογείται η διαδικτυακή προβολή του Δήμου και προτείνονται παρεμβάσεις βελτίωσής της.

Ο Δήμος Μετσόβου μπορεί και πρέπει να κρατήσει τη νέα γενιά. Για να γίνει αυτό η τοπική κοινωνία πρέπει να αφουγκραστεί τις απόψεις, τις προσδοκίες και τις ανάγκες  των νέων ανθρώπων της περιοχής. Μια έρευνα στους μαθητές Λυκείου της περιοχής φέρνει αυτά στην επιφάνεια.

Στο διευρυμένο Δήμο, υπάρχει ο κίνδυνος η πόλη του Μετσόβου να απορροφήσει τις γύρω περιοχές. Προβλήματα ανισόμετρης ανάπτυξης, που ήδη υφίστανται, μπορεί να βαθύνουν και να αποκρυσταλλωθούν σε μια μη αναστρέψιμη κατάσταση. Ο Καλλικράτης αλλά και η παρούσα οικονομική κρίση είναι παράγοντες που κάνουν τον κίνδυνο αυτόν άμεσα ορατό. Ένας χωροτάκτης ασχολείται ειδικά με αυτό το ζήτημα και προτείνει δρόμους για την κατάκτηση μιας ισόρροπης ανάπτυξης όλων των περιοχών του Δήμου.

Ισόρροπη ανάπτυξη σημαίνει ότι ο Δήμος Μετσόβου θα αποτελεί μία διευρυμένη τουριστική ενότητα. Νέοι τουριστικοί πόλοι, με φρέσκα ποιοτικά χαρακτηριστικά, θα πρέπει να αναπτυχθούν στην ευρύτερη περιοχή. Μια εργασία διερευνά τις δυνατότητες για ήπιες τουριστικές δράσεις στην περιοχή της Βάλια Κάλντα, που, επιπρόσθετα, μπορούν να δώσουν την ευκαιρία σε νέους ανθρώπους να δραστηριοποιηθούν επαγγελματικά  στην περιοχή.

Όμως, ισόρροπη ανάπτυξη σημαίνει και ενίσχυση του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα, και όχι την μονοκαλλιέργεια του τουρισμού. Γι' αυτό με δύο ειδικές εργασίες μελετώνται οι δυνατότητες στήριξης και ανάπτυξης δύο σημαντικών παραγωγικών κλάδων για την περιοχή. Μια οικονομολόγος μελετά την παρούσα κατάσταση και τις προοπτικές του κλάδου του ξύλου και μια γεωπόνος τον κλάδο της πατατοπαραγωγής.

Ταυτόχρονα, θέλουμε οι εθνικές και ευρωπαϊκές ενισχύσεις να μη διαχέονται απρογραμμάτιστα, αλλά στοχευμένα στην ανάπτυξη παραγωγικών δραστηριοτήτων. Μία εργασία αξιολογεί τις χρηματοδοτήσεις που δόθηκαν μέσω των αναπτυξιακών νόμων στις περιοχές του Δήμου Μετσόβου.

Το Μέτσοβο που ονειρευόμαστε για να συνεχίσει να αναπτύσσεται πρέπει να στηριχθεί στην κατανόηση των αλλαγών που διαχρονικά έχουν επέλθει αλλά και στις προσδοκίες των κατοίκων του. Μία εργασία αφιερώνεται στην ολοκληρωμένη διερεύνηση της οικιστικής εξέλιξης του Μετσόβου και των αιτίων της. Τέλος, οι προσδοκίες των κατοίκων όλων των περιοχών του Δήμου αλλά και οι φόβοι τους και οι ανησυχίες τους αποτελούν αντικείμενο εξειδικευμένης κοινωνικής έρευνας.

Μέσα από τα παραπάνω αναδεικνύεται η συμβολή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη του Δήμου Μετσόβου. Οι εργασίες των  μεταπτυχιακών φοιτητών και των συνεργατών μας χαρακτηρίζονται από υψηλό επιστημονικό επίπεδο, είναι προϊόν σκληρής δουλειάς, αλλά πάνω απ’ όλα έγιναν με μεράκι. Θέλω να τους ευχαριστήσω θερμά γι αυτό. Ελπίζουμε τα αποτελέσματα αυτά να βοηθήσουν την τοπική κοινωνία στην προσπάθεια της για ένα καλύτερο Δήμο Μετσόβου. Ένα Δήμο Μετσόβου που θα ανταποκρίνεται στα όνειρα και τις προσδοκίες της, αλλά, επιτρέψτε μας το πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, και στα δικά μας όνειρα και προσδοκίες, μιας που νοιώθουμε πια κομμάτι αυτού του τόπου.

Η Ελλάδα αποτελεί τη δεύτερη ορεινότερη χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με το 70% του εδάφους της να είναι ορεινό και το 66,3% των δήμων και κοινοτήτων της να χαρακτηρίζονται ως ορεινοί και ημιορεινοί. Η ορεινή Ελλάδα, καρδιά και καταφύγιο του ελληνισμού τους τελευταίους πέντε αιώνες, υπέστη τέσσερα δραματικά πλήγματα στο τελευταίο μισό του εικοστού αιώνα. Αρχικά ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, που θέατρό του ήταν τα βουνά της Βόρειας Ελλάδας και ειδικότερα της Ηπείρου, στη συνέχεια ο Εμφύλιος και μετά τα δύο συνεχόμενα «τσουνάμι», της μετανάστευσης το ’60, και της αστυφιλίας το ’70, στράγγιξαν τη ζωή από τις ορεινές περιοχές, έκαναν την ορεινή Ελλάδα παρία των οικονομικών, τεχνολογικών και πολιτιστικών εξελίξεων.

Αυτό επισώρευσε πολλά και βαθιά προβλήματα. Είχε όμως και μια θετική συνέπεια. Κράτησε την ορεινή Ελλάδα σχετικά μακριά από μια μονοδιάστατη ανάπτυξη, η οποία «φτηναίνει» όλες τις αξίες και καταστρέφει αλόγιστα και ασυλλόγιστα το περιβάλλον, υποτάσσοντάς  τα  στην  υπέρτατη  αρχή  της  κερδοφορίας.  Έτσι,  ο  σύγχρονος  άνθρωπος μπουχτισμένος από την πολλαπλώς ρυπαρή ζωή των πόλεων στρέφει τη ματιά του ξανά στα βουνά, αναζητώντας την ομορφιά της ανέγγιχτης φύσης, τις καθαρότερες και αυθεντικότερες σχέσεις  των  κατοίκων  των  ορεινών  κοινωνιών.  Επιστρέφει,  όμως,  με  σεβασμό  στην πολύτιμη φυσική και κοινωνική κληρονομιά των βουνών ή ως κακότροπος καταναλωτής, έτοιμος να σπαταλήσει, να λερώσει, να καταστρέψει την ομορφιά αυτή; Και οι ορεινοί πληθυσμοί θα διεκδικήσουν μια ισόρροπη και ολοκληρωμένη ανάπτυξη με κέντρο τις ανθρώπινες ανάγκες ή θα υποταχτούν στο δέλεαρ μιας «ανάπτυξης», η οποία γρήγορα θα εξαντλήσει τα συγκριτικά πλεονεκτήματα των ορεινών περιοχών, σπρώχνοντας τες βαθύτερα στο περιθώριο;

Αντανάκλαση της εγκατάλειψης της ορεινής Ελλάδας είναι η μέχρι πρότινος παντελής απουσία συστηματικής εκπαίδευσης σε ζητήματα που σχετίζονται με το περιβάλλον και τις κοινωνίες των ορεινών περιοχών. Σε αντίθεση με άλλες ορεινές χώρες του κόσμου, όπως για παράδειγμα η Αυστρία, η Ιταλία, η Ελβετία, ο Καναδάς, το Νεπάλ, κ.λπ, όπου έχουν αναπτυχθεί προπτυχιακά και μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών για τις ορεινές περιοχές, στην Ελλάδα εμφανίζονται μόνο κάποιες σποραδικές και ασύνδετες προσπάθειες μελέτης προβλημάτων των ορεινών περιοχών.

Στο πλαίσιο αυτό το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο ανέλαβε την ιστορική πρωτοβουλία δημιουργίας του Δ.Π.Μ.Σ. «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών».

Το συγκεκριμένο μεταπτυχιακό πρόγραμμα εμφανίζει τα ακόλουθα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά:

• Η εκπαίδευση στήνεται με άξονα τα πραγματικά προβλήματα των ορεινών κοινωνιών, όπως αυτά διοχετεύονται από ένα δίκτυο επαφών με τους ορεινούς Δήμους και Κοινότητες της Ελλάδας. Στους μεταπτυχιακούς φοιτητές, αλλά και στους καθηγητές - εκπαιδευτές τους, καλλιεργείται η φιλοδοξία να αποδείξουν τις ικανότητές τους, το επιστημονικό «μπόι» τους, συγκρινόμενοι με τα γιγαντιαία πραγματικά προβλήματα, όχι τις «επιστημονικές σπαζοκεφαλιές». Για το σκοπό αυτό ανατίθεται πλήθος εργασιών που εστιάζουν σε ειδικά προβλήματα των ορεινών περιοχών, ενώ αξιοποιείται   στο   μέγιστο   βαθμό   το   γεγονός   ότι   το   συγκεκριμένο   πρόγραμμα πραγματοποιείται στην καρδιά της ορεινής Ελλάδας, στο Μέτσοβο, έναν τόπο εξαιρετικά πλούσιο σε φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον.

• Πολυθεματικός χαρακτήρας-Ολιστική προσέγγιση. Τα προβλήματα των ορεινών περιοχών είναι περίπλοκα ως προς τη φύση τους και απαιτούν τη συνέργεια πολλών και διαφορετικών ειδικοτήτων. Για το σκοπό αυτό, αναπτύσσεται ένα κοινό θεωρητικό υπόβαθρο για το χαρακτήρα των ορεινών περιοχών με έντονο το στοιχείο της ολιστικής προσέγγισης, το οποίο προετοιμάζει το έδαφος για την αρμονική συναρμογή των διαφορετικών ειδικοτήτων. Ο στόχος αυτός δεν είναι απλός και η επίτευξή του απαιτεί συστηματική δουλειά. Ανάμεσα στα άλλα, πρέπει να αναπτυχθεί μια κοινή γλώσσα μεταξύ των συμμετεχόντων, η οποία θα αντιμετωπίζει τη «Βαβέλ» της υπερεξειδίκευσης.
• Συστηματική διάχυση των αποτελεσμάτων. Κύριος στόχος του μεταπτυχιακού προγράμματος είναι τα αποτελέσματά του να φτάνουν όσο το δυνατόν συντομότερα στους φυσικούς τους παραλήπτες, τις τοπικές κοινωνίες. Δεν πρέπει να μένουν φυλακισμένα και ξεχασμένα σε κάποια backup αρχεία. Για το λόγο αυτό με σεμινάρια, ημερίδες, συνέδρια, θεματικές εκδηλώσεις, άμεσα, τα γεννήματα του μεταπτυχιακού προγράμματος  περνούν  στις  τοπικές  κοινωνίες,  γίνονται  εμβόλια  μετασχηματισμού τους.
• Έντονα βιωματικός χαρακτήρας. Ο στόχος δεν είναι οι μεταπτυχιακοί φοιτητές να μάθουν για τις ορεινές περιοχές, αλλά να ζήσουν τις ορεινές περιοχές. Να νοιώσουν την αγριάδα της χειμωνιάτικης ερημιάς των ορεινών χωριών, τη ζεστασιά του καφενείου, να ακούσουν  θρύλους  και  ιστορίες.  Για  το  σκοπό  αυτό  οι  επισκέψεις  είναι  οργανικά στοιχεία της εκπαιδευτικής διαδικασίας, όχι χρήσιμο διάλλειμα. Επίσης, συστηματική είναι η επαφή με ξεχωριστούς ανθρώπους των βουνών (ορειβάτες, λογοτέχνες, καινοτόμους επιχειρηματίες κλπ), των οποίων οι εμπειρίες είναι πολύτιμες.
• Διεθνιστική διάσταση. Παρά το γεγονός ότι βασικό αντικείμενο του Προγράμματος είναι η ορεινή Ελλάδα, το συγκεκριμένο εγχείρημα αποτελεί κομμάτι μιας διεθνούς προσπάθειας για ενίσχυση των ορεινών περιοχών, που ενώνει με ένα αόρατο νήμα την Πίνδο με τα Ιμαλάϊα, το Κιλιμάντζαρο και τις Άνδεις.

Για το ακαδημαϊκό έτος 2009-2010, ως ειδική περιοχή μελέτης επιλέχθηκαν τα Τζουμέρκα. Με πατέρα από το Συρράκο και μάνα από τους Μελισσουργούς, με τις παιδικές μου μνήμες πλημμυρισμένες από την ομορφιά και την αγριάδα των βουνών, είχα κάθε πρόσθετο λόγο να ξεκινήσουμε το μαραθώνιο των ειδικών μελετών που θα εκτελέσει το μεταπτυχιακό πρόγραμμα για τις ορεινές περιοχές της Ελλάδας, από τα Τζουμέρκα.

Από την πρώτη κιόλας στιγμή που καταπιαστήκαμε με το θέμα, συνειδητοποιήσαμε τι το ξεχωριστό προσπαθούσαμε να φέρουμε στην περιοχή. Στην περιοχή δεν λείπουν οι άνθρωποι που αγαπάνε με πάθος τον τόπο τους και δίνουν το σκληρό και όμορφο αγώνα για το ξαναζωντάνεμά της. Κι αυτό είναι σίγουρα μια μεγάλη δύναμη. Όμως, τα προβλήματα είναι πολλά και περίπλοκα και οι δυνατότητες κρυμμένες. Γι αυτό, μόνο μια συστηματική, επιστημονική ανάλυση της κατάστασης θα οδηγήσει στον εντοπισμό της άκρης του νήματος για να ξετυλιχθεί το κουβάρι των προβλημάτων, μόνο η αξιοποίηση της τελευταίας λέξης της τεχνολογίας θα μπορέσει να γονιμοποιήσει τις λανθάνουσες δυνατότητες.

Το συναίσθημα θα βάλει τα καύσιμα για το μακρύ δρόμο της αναγέννησης των Τζουμέρκων, αλλά η λογική και η επιστημονική σκέψη πρέπει να χαράξουν το δρόμο. Μόνο έτσι θα τα καταφέρουμε.