ΔΠΜΣ «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών»

Γιατί ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα για τις ορεινές περιοχές;

Γιατί, η Ελλάδα είναι µία χώρα ορεινή, το 77 % του εδάφους της είναι ορεινό, είναι η δεύτερη πιο ορεινή χώρα στην Ευρώπη. Σήμερα, λίγοι άνθρωποι ζουν στα βουνά, αλλά αυτό δεν ήταν πάντα έτσι. Για ολόκληρους αιώνες η καρδιά της Ελλάδας χτυπούσε στα βουνά. Ιδιαίτερα στην περίοδο της τουρκοκρατίας, η Ελλάδα ανέπνεε ελεύθερα στα ψηλά βουνά. Υπήρχε ζωή, υπήρχε παραγωγή, υπήρχε πολιτισμός. Μέχρι το τελευταίο μισό του 20^ου αιώνα. Ξεκινώντας από το 1940, οι ορεινές περιοχές της Ελλάδας υπέστησαν τέσσερα μεγάλα χτυπήματα. Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος, ο εμφύλιος και, μετά, δύο μεγάλα «τσουνάμι»: το πρώτο της μετανάστευσης, στη δεκαετία του '60 και το δεύτερο της αστυφιλίας στη δεκαετία του '70, που στράγγισαν τη ζωή απ' τα βουνά. Έκαναν τα βουνά παρία των εξελίξεων, σε όλα τα επίπεδα. Έτσι πάγωσε η ζωή στα βουνά, ατρόφησε η παραγωγική τους βάση.   

Γλίτωσε, όμως, κάτι. Τα βουνά εξαιτίας του «ψυγείου» στο οποίο μπήκαν, γλίτωσαν από τον οδοστρωτήρα μιας ανάπτυξης «πρόχειρης», κακής αισθητικής, που καταναλώνει αξίες και καταστρέφει αλόγιστα το περιβάλλον. Έμειναν ανέπαφες οι περισσότερες ορεινές περιοχές, αμόλυντες από αυτήν. Σήμερα, φαίνεται ότι ο σύγχρονος άνθρωπος κουράστηκε από την ανιαρή ζωή και το περιβάλλον των πόλεων και ψάχνει δρόμους διαφυγής στα βουνά. Αναζητά ξανά την πραγματική ζωή, στο παρθένο φυσικό περιβάλλον των βουνών και στις καθαρότερες σχέσεις των τοπικών κοινωνιών. Αυτό, όμως, γεννά νέα προβλήματα.

Ο σύγχρονος άνθρωπος θα γυρίσει µε ένα σεβασμό σε αυτό που διασώθηκε, στην πολύτιμη φυσική και πολιτιστική κληρονομιά των ορεινών περιοχών ή θα έρθει να σπαταλήσει, να καταστρέψει ότι έχει απομείνει, για να ξαναφύγει οριστικά; Το ίδιο δίλημμα γεννά και ένα ερώτημα για τις ίδιες τις ορεινές κοινωνίες. Οι ορεινές κοινωνίες θα διαλέξουν ένα τύπο ανάπτυξης µε κέντρο τις πραγματικές ανθρώπινες ανάγκες, μιας ισόρροπης και ολοκληρωμένης ανάπτυξης ή θα υποχωρήσουν στο δέλεαρ του εύκολου πλουτισμού, το οποίο θα σπαταλήσει πολύ γρήγορα ό,τι γνήσιο έχει απομείνει και θα σπρώξει τις ορεινές περιοχές οριστικά στο περιθώριο;     

Τα μεγάλα αυτά ερωτήματα, είναι κεντρικά θέματα του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών».

Το γεγονός ότι η ορεινή Ελλάδα βρέθηκε για πολλά χρόνια στο περιθώριο είχε και την αντανάκλασή της και στο επίπεδο της εκπαίδευσης. Μέχρι σήμερα, δεν υπήρχε πανεπιστημιακή δομή σε προπτυχιακό ή μεταπτυχιακό επίπεδο, που να ασχολείται ειδικά µε τα προβλήματα της ορεινής Ελλάδας. Αντίθετα, άλλες ορεινές χώρες έχουν ήδη, εδώ και χρόνια. Η Ιταλία, η Αυστρία, η Ελβετία, ο Καναδάς έχουν σπουδές εξειδικευμένες στις ορεινές περιοχές, σε προπτυχιακό ή σε μεταπτυχιακό επίπεδο. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο διαχρονικά στη πορεία του έχει πάντα σηκωμένες τις κεραίες του στα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Για αυτό και ανέλαβε την πρωτοβουλία ίδρυσης και λειτουργίας ενός μεταπτυχιακού προγράμματος, με ειδίκευση στις ορεινές περιοχές.

Τι καινούριο, τι πρωτότυπο, έχουν οι σπουδές στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα;

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα, το οποίο αποτελεί και ένα πρωτοπόρο πείραμα και στο εκπαιδευτικό επίπεδο, στήθηκε στη βάση πέντε «θεμέλιων λίθων»:  

• Η εκπαίδευση στήνεται µε άξονα τα πραγματικά προβλήματα: Είναι µια αντίληψη βαθιά ριζωμένη στην κοινότητα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Είσαι καλός επιστήμονας; Έχεις επιστημονικό μπόι; Σύγκρινε το μπόι σου µε τα πραγματικά κοινωνικά προβλήματα. Έχεις δυνάμεις; Πήγαινε στις ορεινές περιοχές και οικοδόμησε λύσεις, οι οποίες μπορούν να αλλάξουν τις συνθήκες στις περιοχές αυτές. Πριν καν ξεκινήσει το μεταπτυχιακό μας πρόγραμμα, μιλήσαμε µε τις ορεινές κοινωνίες, ξεχωρίσαμε τα βασικά προβλήματα και πάνω στα προβλήματα αυτά, στήσαμε το μεταπτυχιακό πρόγραμμα. 
• Διεπιστημονικός χαρακτήρας και ολιστική προσέγγιση: Τα προβλήματα των ορεινών περιοχών είναι περίπλοκα και κάθε ειδικότητα έχει το δικό της ρόλο στην επίλυσή τους. Όμως, η επιστημονική κοινότητα δεν είναι εξοικειωμένη να δουλεύει συνεργατικά στην επίλυση των προβλημάτων. Ενώ όλα τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα χρειάζονται κοινή αντιμετώπιση από πολλές και διαφορετικές ειδικότητες, η επιστημονική κοινότητα είναι κατακερματισμένη, µε ιδιαίτερους κώδικες επικοινωνίας σε κάθε κλάδο. Ενίοτε, μάλιστα δεν καν υπάρχει επικοινωνία των διαφορετικών κλάδων μεταξύ τους. Στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα, οι πολλές και διαφορετικές ειδικότητες αποκτούν κοινή μεταξύ τους γλώσσα. Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα δέχεται κυρίως μηχανικούς, εξάλλου υλοποιείται από το Ε.Μ.Π., αλλά φιλοξενεί επιστήμονες όλων των ειδικοτήτων: κοινωνιολόγους, δασολόγους, γεωπόνους, οικονομολόγους, περιβαλλοντολόγους, γεωγράφους κ.ο.κ.
• Συστηματική διάχυση των αποτελεσμάτων: Από την πρώτη στιγμή που βγαίνει κάτι σημαντικό, κανόνας για το μεταπτυχιακό πρόγραμμα αυτό είναι να διαχυθεί στις τοπικές κοινωνίες. Τα αποτελέσματα των μεταπτυχιακών εργασιών, των διπλωματικών, των διδακτορικών όσο μένουν στους σκληρούς δίσκους και στα back-up των υπολογιστών μαραζώνουν, πεθαίνουν. Όσο το δυνατόν πιο γρήγορα, πρέπει να φτάσουν στις τοπικές κοινωνίες. Η παραγωγή της γνώσης στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα είναι ταυτόχρονα εμβόλιο μετασχηματισμού των αντιλήψεων των τοπικών κοινωνιών. Είναι άνοιγμα νέων δρόμων. Γι' αυτό, γρήγορα, πρέπει να τα αποτελέσματα να μπολιάζουν τις τοπικές κοινωνίες, τις οποίες εξάλλου και αφορούν. 
• Βιωματικός χαρακτήρας του μεταπτυχιακού προγράμματος: Στόχος του μεταπτυχιακού αυτού δεν είναι απλώς να μάθουν οι φοιτητές για τις ορεινές περιοχές, στόχος είναι οι φοιτητές να ζήσουν τις ορεινές περιοχές. Να νιώσουν και να καταλάβουν τι σημαίνει η μοναξιά και το κρύο σ' ένα απομονωμένο, ορεινό χωριό το χειμώνα. Να ζήσουν, από πρώτο χέρι, την ομορφιά και τη ζεστασιά της κουβέντας στο καφενείο. Να ακούσουν παραμύθια, να μιλήσουν με γιαγιάδες, να ζήσουν μαζί με τους ανθρώπους των βουνών και όχι απλά να περάσουν από μια περιοχή. Στο πλαίσιο αυτό, οι εκπαιδευτικές εκδρομές δεν είναι ευχάριστο διάλειμμα. Είναι κύριο συστατικό στοιχείο της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στόχος είναι, επίσης, οι φοιτητές να έχουν επαφή με ξεχωριστούς ανθρώπους των βουνών. Με ορειβάτες, καλλιτέχνες, με ανθρώπους που εγκατέλειψαν την πόλη και έστησαν μια μικρή επιχείρηση στο βουνό και φτιάχνουν ένα μέλλον γι' αυτούς και την οικογένειά τους. Βρίσκουμε τέτοιους ανθρώπους, τους καλούμε στο μεταπτυχιακό να μας μεταφέρουν την εμπειρία τους, το ξεκίνημα, τις δυσκολίες που συναντούν. Τους επισκεπτόμαστε στον τόπο τους, μαθαίνουμε για τη δουλειά τους, για την αλλαγή στον τρόπο ζωής τους, για τα μελλοντικά τους σχέδια.
• Διεθνιστικός χαρακτήρας: Βασικό στοιχείο του προγράμματος σπουδών είναι η καλλιέργεια της αίσθησης στους φοιτητές μας ότι υπάρχει μια λεπτή κόκκινη κλωστή που συνδέει τα Τζουμέρκα και την Πίνδο, με το Κιλιμάντζαρο, τις Άνδεις, τα Ιμαλάια. Οι φοιτητές μας μαθαίνουν ότι η υπόθεση της αναγέννησης των ορεινών περιοχών είναι μια παγκόσμια υπόθεση και ότι αποτελούν ένα κομμάτι ενός διεθνούς ρεύματος που υπερασπίζεται τις ορεινές κοινωνίες και θέλει να ξαναδώσει πνοή στα βουνά.

Πού γίνεται το μεταπτυχιακό πρόγραμμα;

Το μεταπτυχιακό πρόγραμμα πραγματοποιείται, εξ ολοκλήρου, στις εγκαταστάσεις του Ε.Μ.Π. στο Μέτσοβο. Στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του προγράμματος, ο βιωματικός χαρακτήρας και η αναμέτρηση των φοιτητών με τα πραγματικά ζητήματα των ορεινών περιοχών δεν θα ήταν εφικτά από απόσταση και με έδρα την Αθήνα. Μόνο αν οι φοιτητές ζουν σε μια ορεινή περιοχή μπορεί να επιτευχθεί ο στόχος του μεταπτυχιακού προγράμματος στο 100% της ουσίας του. Η πλειονότητα των φοιτητών φιλοξενούνται στις σύγχρονες εγκαταστάσεις του ΜΕΚΔΕ στο Μέτσοβο, που λειτουργούν ήδη από το 2005.     

Οι φοιτητές καλούνται να ζήσουν για ένα χρόνο κάτω από κοινή στέγη. Καλούνται να μοιραστούν κοινόχρηστους χώρους και να οργανώσουν την κοινή ζωή τους στη βάση κανόνων που οι ίδιοι ορίζουν. Μαθαίνουν να λειτουργούν σαν ομάδα, με τα πλεονεκτήματα αλλά και τους περιορισμούς που αυτό έχει. Αναπτύσσουν συνεργατικές συμπεριφορές, καλλιεργούνται συμπεριφορές αλληλεγγύης. «Εκπαιδεύονται» στους κανόνες της συμβίωσης και απολαμβάνουν την ομορφιά της συλλογικής ζωής. Η καλλιέργεια της ομαδικότητας, της συνεργασίας, της αλληλεπίδρασης και της συλλογικότητας είναι το μάθημα που ξεκινά όταν τα υπόλοιπα μαθήματα σταματούν.

Πώς γίνεται το μεταπτυχιακό πρόγραμμα;

Ο τρόπος διεξαγωγής του μεταπτυχιακού προγράμματος αποτελεί και αυτό ένα από τα ιδιαίτερα και ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά του. Οι φοιτητές διαμένουν στις εγκαταστάσεις του Ε.Μ.Π. στο Μέτσοβο σε όλη τη διάρκεια του ενός έτους των σπουδών τους στο πρόγραμμα (δεν μένουν στις εγκαταστάσεις μετά το πέρας των μαθημάτων, κατά τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής τους εργασίας). Οι διδάσκοντες και οι συνεργάτες τους μεταβαίνουν στο Μέτσοβο και μένουν στις εγκαταστάσεις κατά τη διάρκεια των μαθημάτων τους. Κάθε μάθημα διαρκεί δύο, μη συνεχόμενες, εβδομάδες. Έτσι, κάθε εβδομάδα διδάσκεται ένα διαφορετικό μάθημα. Η οργάνωση των μαθημάτων ανά εβδομάδες, προκύπτει εξαιτίας των προφανών δυσκολιών μετακίνησης από την Αθήνα αλλά είναι και αυτή που δημιουργεί τις ιδιαίτερες συνθήκες επαφής μεταξύ διδασκόντων και φοιτητών στο μεταπτυχιακό.    

Μια εβδομάδα καθημερινής πρωινής διδασκαλίας και απογευματινών συζητήσεων στα θέματα των εργασιών των φοιτητών, στα ζητήματα των ορεινών περιοχών αλλά και σε πιο βαθείς προβληματισμούς γύρω από τις ορεινές κοινωνίες, μετατρέπει μια διαδικασία στεγνής μετάδοσης γνώσεων σε ένα ανοιχτό συνεχές εργαστήρι επαφής και ζυμώσεων. Το μάθημα δεν τελειώνει με τη λήξη του ωραρίου. Συνεχίζεται, στην κουβέντα την ώρα του φαγητού, στις σκέψεις που γεννιούνται στον απογευματινό καφέ, στις συζητήσεις με τους κατοίκους στα καφενεία, στις απογευματινές βόλτες στα γύρω βουνά, στις συχνές εξορμήσεις στις γύρω περιοχές, στη διάρκεια των πολλών εκπαιδευτικών εκδρομών. Η εβδομαδιαία συνύπαρξη στον ίδιο χώρο δημιουργεί συνθήκες γόνιμης αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους διδάσκοντες και τους φοιτητές, στους φοιτητές μεταξύ τους. Όλοι μαθαίνουν: οι φοιτητές από τους δασκάλους, οι δάσκαλοι από τους φοιτητές, όλοι διδάσκουν και διδάσκονται από τις τοπικές κοινωνίες. Γιατί στόχος του μεταπτυχιακού προγράμματος δεν είναι μόνο η αναβάθμιση των γνώσεων των φοιτητών μας για τις ορεινές περιοχές και της ικανότητάς τους να επιλύουν τα προβλήματά τους. Θέλουμε να είναι η χρονιά που θα περάσουμε μαζί μια πλούσια, μια ανεξίτηλη εμπειρία ζωής.

Δημήτρης Καλιαμπάκος
Καθηγητής ΕΜΠ
Συντονιστής ΔΠΜΣ «Περιβάλλον και Ανάπτυξη των Ορεινών Περιοχών»
email: dkal@central.ntua.gr