Πανδημία COVID-19: Μια βιολογική φυσική καταστροφή

Δημήτρης Καλιαμπάκος
Καθηγητής ΕΜΠ

Λίγοι αντελήφθησαν ότι η τρέχουσα πανδημία που συγκλονίζει τον πλανήτη είναι μια φυσική καταστροφή μεγάλης κλίμακας, βιολογικής προέλευσης. Σύμφωνα με τους κοινά παραδεκτούς ορισμούς, φυσικός κίνδυνος είναι μια φυσική διεργασία ή ένα φαινόμενο που συμβαίνει στη βιόσφαιρα, το οποίο μπορεί να εξελιχθεί σε καταστροφικό γεγονός και να βλάψει ανθρώπους ή να καταστρέψει ιδιοκτησίες και περιουσιακά στοιχεία (Etkin et al., 2004; UN/ISDR, 2002). Ο κίνδυνος αυτός μετατρέπεται σε φυσική καταστροφή όταν η ζημιά είναι τόσο μεγάλη που η πληγείσα κοινότητα δε μπορεί να ανακάμψει με χρήση μόνο των δικών της πόρων (Cannon, 1994).   Ανάλογα δε με τον τύπο του κινδύνου, αυτές διακρίνονται σε γεωφυσικές (πχ. σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις, κλπ.), υδρολογικές (πχ. πλημμύρες), μετεωρολογικές (πχ. θύελλες, καταιγίδες, κλπ.), κλιματικές (πχ. ακραίες θερμοκρασίες, ξηρασίες, δασικές πυρκαγιές) και βιολογικές, που προκαλούνται από την έκθεση σε ζωντανούς οργανισμούς και στις τοξικές τους ουσίες ή στις ασθένειες που μεταφέρουν (πχ. επιδημίες, προσβολή από έντομα, κλπ.) (Leaning and Guha-Sapir, 2013; EM-DAT, 2020).

Οι συνέπειες μιας φυσικής καταστροφής συνήθως αποτιμώνται με τον αριθμό των θανάτων, τον αριθμό των πληγέντων και το οικονομικό μέγεθος των επιπτώσεων.

Είναι προφανές ότι η τρέχουσα πανδημία είναι μια βιολογική φυσική καταστροφή πλανητικών διαστάσεων.  Ορισμένα στοιχεία είναι χαρακτηριστικά. Το 2011 θεωρείται η χρονιά με τις δριμύτερες απώλειες από φυσικές καταστροφές της τελευταίας 30-ετίας (συμπεριλαμβανομένου του σεισμού των 9 Ρίχτερ στην Ιαπωνία, του τσουνάμι και του πυρηνικού ατυχήματος που ακολούθησαν). Ο απολογισμός των επιπτώσεων των 300 περίπου φυσικών καταστροφών  του έτους 2011 ήταν 32.800 νεκροί, 162.000.000 πληγέντες και 363 δισ. $ ΗΠΑ οικονομική ζημιά (UNISDR, 2012). Η εν εξελίξει πανδημία μετράει ήδη 117.702 νεκρούς (στοιχεία 13/4) (Worldometer, 2020). Όσον αφορά στους πληγέντες, τα μέτρα περιορισμού σήμερα αφορούν στον μισό πλανήτη, σχεδόν 4 δισ. ανθρώπους (Euronews, 2020). Οι οικονομικές επιπτώσεις θα είναι επίσης δραματικές, και όσο ο καιρός περνάει οι εκτιμήσεις αναδιατυπώνονται επί τα χείρω. Σύμφωνα με τα τρέχοντα σενάρια οι επιπτώσεις αυτές θα είναι της τάξης τουλάχιστον των 2 τρισ. $ ΗΠΑ (Bloomberg, 2020), 5 φορές μεγαλύτερες του συνόλου των φυσικών καταστροφών της πιο επώδυνης μέχρι τώρα χρονιάς των τελευταίων 30 ετών, του 2011. Δεν υπάρχει, λοιπόν, αμφιβολία ότι ζούμε τη μεγαλύτερη, μέχρι τώρα, φυσική καταστροφή της γενιάς μας.

Ορισμένοι σκεπτικιστές επί αυτού αντιτείνουν ότι οι μεταδοτικές ασθένειες και οι απώλειές τους είναι τμήμα της ανθρώπινης ζωής, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εποχική γρίπη, οι απώλειες της οποίας είναι 290.000-650.000 ανθρώπινες ζωές ετησίως, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Paget  et al., 2019). Ακόμη περισσότερο, μια ματιά να ρίξει κανείς στο worldometer.com, θα ανακαλύψει ότι o τραγικός ρυθμός του θανάτου τρέχει με πάνω από 400.000 θύματα ετησίως από HIV/AIDS, με πάνω από 200.000 θύματα από μολυσμένο νερό ετησίως και με πάνω από 12.000 ανθρώπους την ημέρα από πείνα… Όλα αυτά, όμως, συμβαίνουν,  στη μεγάλη πλειονότητά τους, στις φτωχές/αναπτυσσόμενες χώρες. Φαίνεται ότι λειτουργεί ένα ιδιότυπο χρηματιστήριο της αξίας ανθρώπινης ζωής στον κόσμο, το οποίο λειτουργεί με τέτοιο τρόπο ώστε  η παγκόσμια κοινότητα να αποκτά ανοσία απέναντι στους καθημερινούς θανάτους που συμβαίνουν μακριά από την αυλή μας, μακριά από τον «αναπτυγμένο» κόσμο.

Αυτό σημαίνει ότι η τρέχουσα πανδημία είναι τεχνητά διογκωμένη; Δεν συμμερίζομαι την άποψη αυτή. Κάθε άλλο. Μια απλή στατιστική προσέγγιση αρκεί για να αποδείξει το αντίθετο. Αν δεν λαμβάνονταν μέτρα περιορισμού η πανδημία θα μπορούσε να αγγίξει ένα 50-60% του παγκόσμιου πληθυσμού. Με ποσοστό θνητότητας 1-2% οι νεκροί θα άγγιζαν τις απώλειες του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Ακόμη και το μάλλον υπεραισιόδοξο για τα παγκόσμια δεδομένα ποσοστό θνητότητας 0,1%, θα μεταφραζόταν σε πολλά εκατομμύρια θανάτων. Είναι προφανές ότι ένα τέτοιο ενδεχόμενο, εκτός των ασύλληπτων για τα δεδομένα του ανεπτυγμένου κόσμου ανθρώπινων απωλειών, θα παρέλυε και κάθε παραγωγική μηχανή. Ακόμη περισσότερο, θα ήταν ένα γεγονός μη διαχειρίσιμο από οποιαδήποτε πολιτική εξουσία, οδηγώντας σε μια χωρίς προηγούμενο κοινωνική, οικονομική και πολιτική κρίση. Γι αυτόν ακριβώς τον λόγο τα πρωτοφανή μέτρα υιοθετήθηκαν σχεδόν παντού, ακόμη και από αυτούς που προσπάθησαν αρχικά να διαχειριστούν την κατάσταση με τη λογική business as usual, παίζοντας με τη φωτιά.

Ένα ακόμη στοιχείο άξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι η πρωτοφανής για τα τελευταία χρόνια βιολογική φυσική καταστροφή (ως προηγούμενη, αντίστοιχης κλίμακας, μπορεί να θεωρηθεί η ισπανική γρίπη) δεν προήλθε από μια εξαιρετικά σπάνια αιτία. Δεν ήμασταν υπερβολικά «άτυχοι», ώστε να τύχει στη γενιά μας ένας πρωτοφανής κίνδυνος. Σύμφωνα με τα όσα μέχρι τώρα γνωρίζουμε, ένας ιός κάποιου ζώου πέρασε στον άνθρωπο, ο οποίος δεν έχει κατάλληλα αντισώματα για να τον αντιμετωπίσει. Αυτό έχει συμβεί ξανά και στο πρόσφατο παρελθόν (π.χ. η οικογένεια των κορωνοϊών), πολύ δε περισσότερο στο απώτερο, όταν συχνά η άγρια ζωή αποτελούσε τροφή για τον άνθρωπο. Είναι προφανές ότι, εκτός της μεγάλης μεταδοτικότητας του COVID-19, έπαιξαν ρόλο η τεράστια κινητικότητα των ανθρώπων (γι’ αυτό άλλωστε χτυπήθηκαν πρώτες οι ανεπτυγμένες χώρες και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, στα οποία η κινητικότητα είναι μεγαλύτερη) και η χωρίς προηγούμενο συγκέντρωση πληθυσμού στις μεγαλουπόλεις. Επομένως, η πανδημία COVID-19 είναι υπό την έννοια αυτή μια ασθένεια της παγκοσμιοποίησης, τυπικά στοιχεία της οποίας είναι τα παραπάνω χαρακτηριστικά. Άλλωστε, είναι γνωστό ότι οι συνέπειες μιας φυσικής καταστροφής δεν εξαρτώνται μονοδιάστατα από την αιτία που τις προκαλεί, αλλά, κυρίως από τα χαρακτηριστικά της κοινωνίας που πλήττει.

Κάποιες σκέψεις, ακροθιγώς, για κάποιες από τις σημαντικές επιπτώσεις της πανδημίας COVID-19 σε ιδεολογικό, πολιτικό, ακόμη και σε πολιτιστικό επίπεδο. Η πανδημία θέτει εξ αντικειμένου σοβαρά ερωτηματικά στην ιδεολογική ηγεμονία κάποιων αξιών. Για παράδειγμα στην ικανότητα της ελεύθερης αγοράς να προασπίζεται παράλληλα το γενικό δημόσιο συμφέρον. Όταν η ισχυρότερη οικονομία του πλανήτη εμφανίζεται με πήλινα πόδια όσον αφορά στην υπεράσπιση της δημόσιας υγείας ή ακόμη ανίσχυρη να εξασφαλίσει …χειρουργικές μάσκες, τότε εμφανίζονται καθαρά οι λανθασμένες θεμελιώδεις βάσεις της. Ακόμη, όταν η προσωπική και οικογενειακή ασφάλεια προϋποθέτει την ασφάλεια της παγκόσμιας κοινότητας, κι αυτό πια δεν είναι υπερβολή, τότε ο ατομισμός ως κινητήρια δύναμη της εξέλιξης της ανθρωπότητας χάνει την αίγλη του, σκουριάζει πολύ γρήγορα. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές, επίσης, που συστηματικά υπονόμευσαν κάθε έννοια κοινωνικού κράτους (του ΕΣΥ στη χώρα μας συμπεριλαμβανομένου), δύσκολα θα μεταμφιεστούν σήμερα, όσα «χειροκροτήματα» κι αν κάνουν. Κι ακόμη βαθύτερα. Η ανθρώπινη υπεροψία έναντι της φύσης, πάντα ανόητη, υπερφίαλη και αφελής, θα πληγεί. Ο «υπερ-άνθρωπος» θα προσγειωθεί. Και καλά θα κάνει, πριν έρθουν τα πολύ χειρότερα. Ας θυμηθούμε, πόσο ισχυρή ήταν η πίεση να χρησιμοποιηθεί ένα μεταλλαγμένο κουνούπι, με άγνωστες συνέπειες για το οικοσύστημα, που θα αντιμετώπιζε τις επιπτώσεις από τον ιό Ζίκα (ZIKV) για να μη κινδυνεύσουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες στη Βραζιλία (NYT, 2016).

Προφανώς, μια τόσο βαθιά κρίση δεν προκαλεί μόνο θετικούς προβληματισμούς και γόνιμες αμφισβητήσεις. Όπως κάθε κρίση, μπορεί να οδηγήσει και στην αντίθετη κατεύθυνση. Ο σοβαρότερος κίνδυνος απορρέει σήμερα από μια γενικότερη υποτίμηση της σημασίας των ατομικών δικαιωμάτων και των δημοκρατικών ελευθεριών, έναντι του αγαθού της ασφάλειας. Σε πολλούς φαίνεται υπερβολική πολυτέλεια ή ακόμη και «εκτός τόπου και χρόνου» η συζήτηση για «δημοκρατικά δικαιώματα» μπροστά στην ανάγκη να σωθούν ανθρώπινες ζωές. Μάλιστα, σε διεθνές επίπεδο αρχίζει να προβάλλεται ως σχετικό πλεονέκτημα για την αντιμετώπιση της πανδημίας η ύπαρξη συγκεντρωτικών καθεστώτων και η εξάπλωσή της πανδημίας ως «αποτυχία της υπερβολικής δημοκρατίας». Δεν είναι έτσι. Οι περισσότεροι σήμερα παραδέχονται ότι η μέχρι τώρα επιτυχία των μέτρων οφείλεται κατά κύριο λόγο στη συνειδητή κοινωνική στάση της συντριπτικής πλειονότητας των πολιτών και όχι στην απειλή των ποινών. Αλλά, η γενική αποδοχή των μέτρων για την προστασία του «δημοσίου συμφέροντος», του «γενικού καλού» υπό έκτακτες συνθήκες, δε μειώνει τον κίνδυνο η πρακτική αυτή να νομιμοποιηθεί στη συνείδηση των πολλών και υπό φυσιολογικές συνθήκες. Επί αυτού έχουν μιλήσει πολλοί, και με σωστά επιχειρήματα. Ας προσθέσουμε κάτι, από την ιστορία: Σχεδόν όλα τα απολυταρχικά καθεστώτα απέκτησαν την εξουσία, έχοντας στην αρχή την ανοιχτή υποστήριξη μεγάλων κοινωνικών στρωμάτων. Τότε αυτό που εξέφραζαν ήταν πολύ κοντά στην έννοια του «γενικού καλού», όπως αυτό ιστορικά γινόταν αντιληπτό. Στη συνέχεια όλα παγίωσαν την εξουσία τους ταυτίζοντας τα ιδιαίτερα συμφέροντα που η εξουσία τους εξέφραζε με το «γενικό κοινωνικό καλό». Όλα, χωρίς εξαίρεση, αυτή τη φορά. Στο όνομα αυτoύ έχουν γίνει οι μεγαλύτερες καταχρήσεις εξουσίας.  Τα ατομικά και δημοκρατικά δικαιώματα είναι οι βαθμοί ελευθερίας που εμποδίζουν αυτή τη μετάλλαξη, που επιτρέπουν την ανατροπή κατεστημένων ηγεμονιών, που ωθούν στην πρόοδο και στην εξέλιξη της κοινωνίας. Όταν αυτά υπονομεύονται, υπονομεύεται το ανοσοποιητικό σύστημα των κοινωνιών έναντι των δεσποτειών, για να χρησιμοποιήσουμε μια επίκαιρη μεταφορά. Κι αυτό θα έχει δριμύτερες συνέπειες, περισσότερες και από την πανδημία, σε βάθος χρόνου. Δεν πρέπει, εξάλλου, να ξεχνάμε τις αποδεδειγμένες, βαρύτατες και μόνιμες υγειονομικές συνέπειες της φτώχειας και των κοινωνικών ανισοτήτων (Inequality, 2020).

Κι ακόμη, μιας που μιλάμε για ανθρώπινες ζωές: Πόσο «ανθρώπινη» είναι μια ζωή, αν ο πολίτης μετατραπεί τελικά σε υπήκοο;

Αναφορές

Cannon T. (1994). Vulnerability analysis and explanation of ‘natural’ disasters. In, A. Varley (Ed), Disaster, Development and Environment. London: John Wiley and Sons.

Bloomberg (2020). Global Cost of Coronavirus May Reach $4.1 Trillion, ADB Says. https://www.bloomberg.com/news/articles/2020-04-03/global-cost-of-coronavirus-could-reach-4-1-trillion-adb-says (Access: 13/03/2020).

EM-DAT (2020). The International Disaster Database. Centre for Research on the Epidemiology of Disasters (CRED).  https://www.emdat.be/classification (Access: 13/03/2020).

Etkin D., Haque C.E., Bellisario L., Burton I. (2004). An Assessment of Natural Hazards and Disasters in Canada. A Report for Decision-Makers and Practitioners.

Euronews, 2020. https://www.euronews.com/2020/04/02/coronavirus-in-europe-spain-s-death-toll-hits-10-000-after-record-950-new-deaths-in-24-hou (Πρόσβαση 13/04/2020)

Inequality (2020). Facts: Inequality and Health. https://inequality.org/facts/inequality-and-health/ (Access: 13/03/2020).

Leaning J., Guha-Sapir D. (2013). Natural Disasters, Armed Conflict and Public Health. N Engl J Med. Vol. 369, 1836-1842.

Paget. J., Spreeuwenberg, P., … , Viboud, C. et al., 2019. Global mortality associated with seasonal influenza epidemics: New burden estimates and predictors from the GLaMOR Project. J Glob Health, 9(2): 020421. doi: 10.7189/jogh.09.020421

New York Times (2016). Test of Zika-Fighting Genetically Engineered Mosquitoes Gets Tentative F.D.A. Approval. https://www.nytimes.com/2016/03/12/business/test-of-zika-fighting-genetically-altered-mosquitoes-gets-tentative-fda-approval.html (Access: 13/03/2020).

UNISDR (2012).  Τhe economic and human impact of disasters in the last 12  years.

https://www.unisdr.org/files/25831_20120318disaster20002011v3.pdf (Access: 13/04/2020).

UN/ISDR (2002). Disaster reduction for sustainable mountain development. UN World Disaster Reduction Campaign.

Worldometer, (2020). COVID-19 Coronavirus Pandemic  https://www.worldometers.info/coronavirus/?utm_campaign=homeAdvegas1?%20 (Πρόσβαση 13/04/2020)